Zonder Elisabet had Maria het niet gered

Hoe vrouwvriendelijk is een boek, verhaal of film? De laatste jaren is de zogenoemde bechdeltest een steeds populairdere manier geworden om dat te onderzoeken. Een verhaal komt positief uit die test als er minstens één scène in zit waarin twee vrouwen met elkaar praten. Het onderwerp moet iets anders zijn dan ‘een man’ of ‘mannen’ en we moeten liefst ook de namen van de vrouwen kennen. Dit is een simpele checklist, maar de meeste films doorstaan de proef niet. De meeste Bijbelverhalen evenmin. De geschiedenis is en wordt altijd verteld door en over mannen. Als zodanig benaderen onze verhalen altijd maximaal de helft van de waarheid. Ideaal is dat niet.

Gelukkig hebben we Elisabet in het Bijbelverhaal dat uitloopt op Kerst. Zij is een ouder familielid van Maria. Beide vrouwen zijn tegelijkertijd zwanger. In die tijd komt Maria naar het huis van Elisabet toe en begroeten ze elkaar blij. De baby’s in hun buiken verheugen zich ook. Hun beider echtgenoten zijn niet aanwezig bij de ontmoeting. De vrouwen praten over de dingen van God en over hun baby’s die, toegegeven, allebei mannelijk zijn. Maria blijft drie maanden bij haar – laten we zeggen – tante wonen. Gelukkig maar, hier hebben we een passage in de Bijbel die voldoet aan de bechdeltest. En dat vlak voor een van de belangrijkste gebeurtenissen in de Bijbel: de geboorte van de Verlosser.

Bijzondere bloedlijn

Wie is Elisabet? Volgens de Bijbel stamt ze direct af van Aäron, broer van Mirjam en Mozes en de allereerste joodse hogepriester. Ze behoort dus tot een bijzondere bloedlijn. Ze is zeer gelovig, trouw aan God, en kent en volgt het Oude Testament goed. Dat geldt ook voor haar man, die priester is. Samen hebben ze in ieder geval één groot verdriet in hun leven: er is nooit een kindje gekomen. Nu ze al op zekere leeftijd zijn, lijkt die kans ook verkeken. Elisabet kan er niets aan doen, maar ze schaamt zich er wel voor. Volgens haar verachten de mensen haar om haar kinderloosheid. Ik mag hopen dat dat niet waar is, maar ze voelt het zo.

Wie het Oude Testament goed kent, weet dat Elisabet niet de enige Bijbelse vrouw is die ongewenst kinderloos is. Er was Sarai, er was Rebekka, er was Rachel, er was Hanna, er was de vrouw van Manoach… Het verdriet van vrouwen die geen kind kregen, wordt vaak opgetekend in de heilige boeken. Alle voornoemde vrouwen kregen echter een enorme verrassing van God, toen ze het (bijna) niet meer verwachtten. Er kwam toch nog een wonderkindje – en vaak was er ook een bijzondere rol voor dat kind weggelegd. God wilde dat het er kwam en Hij had grote plannen met dat nieuwe mensje.

Een verrassing van God

In een vrij uitzichtloze tijd – de wrede koning Herodes bestuurt het land namens de Romeinse overheerser – is het de beurt van Elisabets man om een offer te brengen in de tempel van Jeruzalem. Buiten staan er veel mensen te bidden, maar de priester blijft opvallend lang binnen. Dat is omdat hij bezoek krijgt van de engel Gabriël, die hem een kindje komt beloven. Een zoon die al voor zijn geboorte vol zal zijn van de heilige Geest, die de kracht heeft van de profeet Elia en het volk zal klaarmaken voor de komst van de Heer.

Elisabet ziet haar echtgenoot uiteindelijk naar buiten komen na het langdurige offer, maar er is iets aan de hand. Hij kan niet meer praten. Men begrijpt al snel dat hij een godservaring heeft gehad, maar communiceren doet hij alleen nog met gebaren. Nadat de reuring is gaan liggen, laten ze hem maar gewoon verdergaan met zijn priesterlijke taken totdat de dag erop zit. Iedereen is de gebeurtenis al vergeten, maar Elisabet blijft thuis met de vragen zitten. En die vragen houden niet op als ze ontdekt dat ze zwanger is.

De profeet en zijn familie

De oudere, zwangere Elisabet staat in de traditie van de grote vrouwen en mannen in het Oude Testament. Dat is essentieel voor het verhaal van Kerst: het geboorteverhaal van Jezus is de voltooiing van alle heilige verhalen die tot die tijd zijn verteld. Van dat verhaal maakt Elisabet een belangrijk deel uit. Zij is de ultieme en laatste oudtestamentische vrouw. Zoals haar zoon de ultieme en laatste oudtestamentische profeet zal worden. Zijn naam wordt Johannes en zijn belangrijkste bezigheid is later zijn officieuze achternaam geworden: Johannes de Doper. Qua gedrag en boodschap lijkt hij op alle Hebreeuwse profeten: Elia, Jesaja, Jeremia.

Elisabet zal hem niet voor zichzelf baren. Ze baart hem voor het hele land, voor de hele wereld en eigenlijk nog altijd voor ons. Johannes is een onmisbare profeet, maar een profeet is nooit van zijn ouders – die is van God en iedereen. Hij zal een zonderling worden, levend in de woestijn, gekleed in een ruwe mantel van kameelhaar, sprinkhanen etend en scheldend op de gevestigde orde. Elisabet zal van hem houden en trots op hem zijn, maar of ze in de loop van zijn leven veel contact met hem weet te krijgen, is een ingewikkelde en mogelijk pijnlijke vraag.

Heilige moeders

Waar het Oude Testament wordt afgesloten met Elisabet en Johannes, wordt het Nieuwe Testament geopend door Maria en Jezus. Maria is dan ook geen oudere vrouw die ongewenst kinderloos is – ze is jong, heeft nog geen man, en denkt nog niet aan een kind. Dit wonderbaby’tje, dit nieuwe begin, komt helemaal van God. Er komt geen man aan te pas. Dat is pas bechdeltestproof. Maar toch is het niet makkelijk. Tegen wie kun je vertellen dat je zwanger bent van God zonder dat ze beginnen te lachen? Hoe kijk je je verloofde nog aan? Geloven je ouders je? Bij wie kun je terecht als je ongepland zwanger bent en niemand je verhaal begrijpt?

Bij Elisabet, dus. Als we onze Bijbelverhalen zelf navertellen, laten we deze zwangere tante en nicht elkaar vrolijk ontmoeten, maar er staat natuurlijk een spanning, niet alleen op hun buiken, maar vooral op hun verhalen. Dit is geen luchtige, eenmalige ontmoeting – Elisabet is een broodnodig toevluchtsoord voor Maria, die dapper is, maar vaak ook wanhopig zal zijn. Maria kan er drie maanden schuilen, omdat Elisabet de enige is die haar écht begrijpt. En die haar voorleeft hoe je dat doet. Zwanger zijn door God. En straks: je zoon eerst aan het leven en dan aan de dood verliezen.

Onmisbaar

Wat als Elisabet er niet was geweest? Dan had Maria het misschien helemaal niet gered. Elisabet was tante, voorloper en herberg; profetes, bemoediger en geloofsheld. Elisabet was Gods onmisbare inbedding voor het heilige gezinnetje dat wij straks massaal weer in onze kerststalletjes zetten.