‘Zoek wat vaker de stilte op, misschien kom je jezelf eens tegen’

Mijn man is vast niet de enige die zich weleens afvraagt waarom vrouwen in een restaurant toch altijd met z’n tweeën naar het toilet moeten gaan. Zelf betrap ik me er ook regelmatig op. Net zoals ik liever niet alleen naar de stad ga om te shoppen, in mijn eentje buiten de deur ga lunchen of een lange autorit in stilte doorbreng. Meer dan eens onderdruk ik bij mezelf de neiging om elk stil moment met muziek of een telefoontje op te vullen.

Dodelijker dan roken

Opvallend genoeg spreek ik nog dezelfde week een vriendin die me vertelt zich nogal eenzaam te voelen. Ze is onlangs op zichzelf gaan wonen. De plek bevalt haar goed, maar tijdens onze afspraak bekende ze met enige schaamte dat ze in het halfjaar dat ze er inmiddels woont, nog geen enkele keer ’s avonds alleen heeft gegeten. Zodra er een lege plek in haar agenda verschijnt, belt ze net zolang rond totdat ze iemand heeft gevonden die ’m op komt vullen.

Alleen zijn is een kunst. En ik ben dus niet de enige die ’m niet altijd even goed beheerst. Waarom lijken we zoveel moeite te hebben met alleen zijn? En betekent dat dan ook dat we eenzamer zijn?

Om met dat laatste te beginnen: uit de laatste cijfers van het CBS blijkt inderdaad dat we ons eenzamer zijn gaan voelen. Sterker nog, door sommige wetenschappers wordt eenzaamheid zelfs volksziekte nummer één genoemd. Een aantal jaar geleden stelde een Duitse psychiater zelfs dat eenzaamheid twintig procent dodelijker is dan roken en twee keer zo dodelijk als het drinken van alcohol. Moeten we ons zorgen maken?

Iedereen eenzaam

Ik besluit op onderzoek uit te gaan en schakel daarvoor de hulp in van Erik Olsman. Hij is theoloog en hoogleraar geestelijke verzorging aan de Protestantse Theologische Universiteit. “Er zijn verschillende soorten eenzaamheid,” legt Olsman uit, “sociale en existentiële eenzaamheid, bijvoorbeeld. Sociale eenzaamheid gaat over de mogelijkheden die je hebt om contact met andere mensen te hebben. Existentiële eenzaamheid is moeilijker te definiëren, maar wil zoiets zeggen als dat het hoort bij ons bestaan.”

Olsman vervolgt: “Iedereen voelt zich weleens eenzaam, dat is heel normaal. Het is de negatieve keerzijde van het gegeven dat we als unieke wezens geschapen zijn. Niemand is dus hetzelfde als jij, en daardoor kun je je ook weleens eenzaam voelen. Tegelijkertijd heeft God ons geschapen als sociale wezens, die in relatie staan met anderen. Relaties kunnen steunen, maar ook hierdoor kun je je weleens eenzaam voelen. Eenzaamheid gaat namelijk ook over ‘horen bij’. Als je je in een relatie bevindt waarin je het gevoel hebt dat je niet gezien wordt, roept dat gevoelens van eenzaamheid op.”

“Toen ikzelf als student in Amsterdam ging wonen,” illustreert de wetenschapper, “voelde ik me de eerste maanden best eenzaam. En dan woonde ik zelfs nog in een leefgemeenschap. Hoe kan dat? Ik was uit huis gegaan, dus miste de dagelijkse structuren die ik gewend was. Dat is sociale eenzaamheid. Maar ook op existentieel niveau voelde ik me eenzaam. Ik dacht: nu zit ik hier alleen en studeer ik ook nog eens theologie, wat moet er van mij terechtkomen? Vinden mijn studiegenoten mij wel leuk genoeg om mee om te gaan?”

Dagelijks functioneren

Olsmans antwoorden stellen me in eerste instantie gerust: iedereen voelt zich weleens eenzaam, dus hoe erg is het nu echt als je niet zo goed alleen kunt zijn? Toch kun je de nieuwswebsites nauwelijks openen of een alarmerend nieuwsbericht over eenzaamheid vliegt je om de oren. Ik herinner me een interview in het Nederlands Dagblad met de 31-jarige Bryan. Hij voelde zich zo eenzaam, dat hij zwaar depressief werd en zelfs twee zelfmoordpogingen deed. Wanneer verandert niet goed alleen kunnen zijn in problematische eenzaamheid?

Olsman antwoordt: “Ik heb tien jaar in de geneeskunde gewerkt. Als ik deze vraag aan een arts zou stellen, zou hij antwoorden: zodra het dagelijks functioneren ernstig belemmerd wordt. Daarmee wordt dan bedoeld: werken, relaties onderhouden en je goed voelen over jezelf. Dat zijn aspecten die allemaal onder druk komen te staan zodra je je eenzaam voelt.”

Maar dat is niet de enige aanwijzing om te ontdekken of iemand zorgwekkend eenzaam is, meent de theoloog. “Ik vind het daarnaast belangrijk om te kijken naar wat mensen zelf zeggen. Dat is moeilijk, want zo’n thema roept ook schaamte op. Dus als je iemand ernaar vraagt, krijg je misschien niet het echte antwoord.”

Kwetsbaarder dan de ander

Maar als iedereen zich weleens eenzaam voelt, waar komt die schaamte dan vandaan? “Daar komen die twee betekenissen van eenzaamheid weer bij kijken”, legt Olsman uit. “De sociaalpsychologische uitleg is: zodra je zegt dat je eenzaam bent, zet je jezelf als het ware in een lagere positie dan de ander. Je kunt dan denken: die ander voelt zich misschien niet eenzaam, dus dan kan hij op me neerkijken.”

Hij vervolgt: “Verder werkt het zo dat gevoelens van eenzaamheid raken aan onze kwetsbaarheid. Je hebt ergens last van en je kunt dat niet zomaar veranderen. Dat zegt iets over wie je bent. Natuurlijk kun je dan zeggen: iedereen is kwetsbaar, maar die uitspraak is vrij algemeen. De een is wel degelijk op meer punten kwetsbaar dan de ander, bijvoorbeeld doordat diegene zich vaker eenzaam voelt.”

Geluk en genieten

Hoewel we het dus moeilijk vinden om tegen anderen te zeggen dat we eenzaam zijn, valt het me al langer op dat met name jongvolwassenen hier steeds openen over lijken te zijn, vooral sinds de coronapandemie. Komt eenzaamheid sindsdien vaker voor of zijn we er makkelijker over gaan praten?

“Om met zekerheid te zeggen dat eenzaamheid vaker voorkomt dan vroeger, zouden we eigenlijk een grondige cultuuranalyse moeten doen.” Olsman twijfelt even over zijn antwoord, maar zegt dan: “Maar ik durf wel te zeggen dat we te maken hebben met een eenzaamheidscrisis, en daarmee bedoel ik ook een zingevingscrisis.”

“Vandaag de dag hebben we veel meer keuze dan vroeger”, vervolgt de theoloog. “De generatie van mijn ouders, zo rond de jaren vijftig en zestig, wist bij welke zuil ze hoorde en hoe ze haar leven in zou richten. Het pad dat zij in hun leven zou bewandelen lag nagenoeg vast. In die tijd gold ook veel meer het idee dat God een weg met óns gaat, nu gaat God een weg met ieder individu. In onze samenleving van nu zijn er veel meer kansen gecreëerd. En je eigen leven leiden kan heel mooi zijn en veel vrijheid geven, maar het voelt ook als een grote plicht en geeft keuzestress. Keuzes die je dan vervolgens weer alleen moet maken, want veel van ons maken geen deel meer uit van bijvoorbeeld een geloofsgemeenschap. En ik denk dat het een stuk ingewikkelder – of beter: eenzamer – is om de zin van het leven in je eentje uit te vogelen.”

Niet meteen oplossen

Moeten we koste wat het kost eenzaamheid bestrijden, of zouden we misschien ook moeten leren om beter alleen te kunnen zijn? Olsmans voorkeur gaat uit naar het laatste. “Als je alleen kunt zijn, leer je dat je niet altijd hoeft in te gaan op elke impuls die vanuit de wereld op je afkomt. Anders gezegd: je leert je behoeften temperen. Let wel: dat geldt natuurlijk niet voor mensen die structureel alleen zijn en niet meer normaal kunnen functioneren.”

“Ik kan ook niet zo goed alleen zijn”, stelt Olsman me gerust. “Ik heb een druk bestaan en vind dat eerlijk gezegd ook fijn. Maar ik ga naar de kerk om daar stil te zijn, en in die stilte kun je God ontmoeten, maar ook zomaar jezelf tegenkomen. De kerk is voor mij een plek waar ik confrontatie opzoek, daar is stilte ook goed voor. Op andere plekken in onze maatschappij word je niet zo snel meer geprikkeld of tegengesproken, omdat we onze eigen bubbels hebben gecreëerd.”

Als hoogleraar geestelijke verzorging leidt Olsman studenten op die na hun afstuderen vaak predikant, geestelijk verzorger of gemeentepredikant worden. “In dat werk krijg je vaker te maken met mensen die zich eenzaam voelen. Het belangrijkste wat je tijdens die opleiding leert, is om het niet meteen te willen oplossen. Als iemand zegt dat hij eenzaam is, vraag dan eens door en luister. Stel jezelf ook kwetsbaar op en ga het gesprek aan.”