Zo val je weer als een blok voor een boek

De aanblik van je boekenkast laat je schouders al een beetje hangen. Die ene bestseller van Brené Brown staat daar
al een jaar. Ooit doorgebladerd, maar ongelezen. Op de andere plank een dikke pil van Geert Mak. Bij hoofdstuk 2 een boekenlegger, als teken dat je de draad heus wel een keer op gaat pakken.

Vloedgolf
Dan valt er ook nog iedere dag een krant of wekelijks die stapel tijdschriften op je mat, deze Visie, De Nieuwe Koers en National Geographic. Je hebt ze vluchtig doorgebladerd, maar niet aandachtig gelezen. Overweldigend voelt de eindeloze vloedgolf van letters die op jouw lezende ogen wacht. Alleen op vakantie ervaar je de rust voor een boek of dat grote verhaal in het magazine. En juist op dat moment ontdek je weer hoe heerlijk het is om je te verliezen in een verhaal.

We hebben geen tijd
We willen allemaal heel graag lezen, maar tussen droom en daad staan in elk geval praktische bezwaren in de weg. Wat zijn die bezwaren? En zijn er ook oplossingen? Een groot bezwaar is de tijdsdruk die we ervaren, vertelt Niels Bakker, onderzoeker bij Stichting Lezen. “Ja, we zijn druk, dat valt niet te ontkennen. Maar kijk eens naar je schermtijd. De Nederlander brengt – buiten werktijd – gemiddeld vijfenhalf uur per dag achter een scherm(pje) door.” Per jaar hebben we het over 2000 uur! Logisch dat we geen tijd overhebben om óók nog een boek te lezen.

In die tijd kun je in theorie met gemak drie boeken per week lezen. Dan gaan we uit van een boek van 350 pagina’s, gelezen door iemand die 250 woorden per minuut leest. We ervaren dus tijdsdruk, maar is het voor de meeste mensen niet gewoon een kwestie van iets minder tijd op je scherm doorbrengen en bewust prioriteiten stellen?

We verleren het lange lezen
Een ander praktisch bezwaar is dat het lezen van een boek steeds meer inspanning vereist, omdat we anders zijn gaan lezen. Niels: “Denk aan appjes, e-mails, socialmediaberichten, ondertiteling van series. Als je op deze manier naar lezen kijkt, lezen we niet minder, maar wel anders: scrollend, swipend en scannend. Op zoek naar de boodschap of een specifiek stukje informatie. Het lezen is functioneel, vluchtig en vaak oppervlakkig.”
Die vorm van lezen heeft impact op onze ‘mentale spier’. Die vindt het steeds moeilijker zich lange tijd geconcentreerd aan te spannen voor de langere teksten. Een journalist van het Amerikaanse tijdschrift Quartz beschrijft het zo: “Onze hersenen zijn gewend geraakt aan die oppervlakkige en snelle vorm van lezen waar weinig geduld, concentratie of echte aandacht voor nodig is. Om weer een boek te lezen, moeten onze hersenen dus opnieuw getraind worden, herschoold, om in een rustig tempo te lezen.”

Nóg meer werken
Diep en geconcentreerd lezen vereist nu eenmaal oefening. En na een dag werken of rommelen in huis, wil je graag ontspannen – niet nóg meer werken. “Logisch dus dat je sneller grijpt naar vormen van ontspanning die minder vragen van je cognitieve vermogen dan lezen, zoals televisiekijken”, zegt Niels begripvol. Misschien lezen we ook minder omdat we vergeten zijn waaróm we lezen – en wat we missen als we het niet doen. Neerlandicus Tessa Sparreboom stelt in een artikel in De Correspondent dat de belangrijkste reden dat we lezen het plezier is dat het ons brengt. Waarom verzucht je anders na je vakantie dat je meer boeken wilt lezen? 

Doemscenario
Dat we dat zijn vergeten, is niet zo gek. Als er artikelen verschijnen over lezen, gaan die vaak over ontlezing. Bijvoorbeeld over apocalyptische doemscenario’s in de vorm van in elkaar stortende democratieën. Of een artikel gaat vooral over de positieve effecten van lezen. Lezende mensen zouden volmaakte versies van zichzelf worden: empathisch, analytisch en ook nog slimmer. Je voelt ’m zelf al: die waarschuwingen of utopische vergezichten hebben op je daadwerkelijke leesmotivatie weinig effect. 

Lezen verwordt dan tot een soort nobele daad die jou en de wereld beter moet maken. Het leidt de aandacht af van wat het bij uitstek is: gewoon een daad van plezier en ontspanning. Want hoe heerlijk is het om je stiekem te verkneukelen bij kinderboeken van Roald Dahl, hardop te lachen bij Jane Austen of weg te dromen in de wereld van Tolkien? En hoe plezierig kan het zijn om je hersens te kietelen met een boek van fictieschrijver James Joyce of productiviteitsgoeroe Rick Pastoor? 

Begrijpend lezen
Over dat gebrek aan focus op leesplezier wijdde het tv-programma Zondag met Lubach in 2020 een spraakmakend item, waarin presentator Arjen Lubach verklaarde waarom Nederlandse jongeren in vergelijking met jongeren uit andere Europese landen de allerlaagste score hebben op het gebied van leesvaardigheid. Lubach zag een verband tussen de ontlezing en de enorme hoeveelheid begrijpend lezen die een Nederlandse leerling voor de kiezen krijgt. Vrij vakkundig wordt het leesplezier eruit geramd.

De hoop van de boekenbranche voor de jongere generatie is nu vrijwel volledig gevestigd op BookTok of de Nederlandse variant BoekTok, een soort community op TikTok voor en door lezende jongeren. Als een boek daar wordt aangeprezen, stroomt de boekhandel even later over van jongeren die de papieren versie komen halen. Hoe komt dat? Misschien doordat het daar steevast op gepassioneerde wijze gaat over de (positieve) ervaringen die je hebt als je het boek leest. 

Lezersbehoeften
Hoe speelt de boekenwereld in op de ontlezing? Worden boeken anders opgebouwd, omdat we weten dat lezers sneller een verhaal in getrokken moeten worden dan vroeger? “Volgens mij is daar nog nauwelijks onderzoek naar gedaan”, antwoordt Niels Bakker. “Maar het ligt wel voor de hand. Bij films zie je deze ontwikkelingen heel duidelijk. De beelden en verhaalontwikkelingen gaan sneller dan twintig jaar geleden. In boeken zijn zinnen mogelijk korter geworden, waardoor lezers ook meer snelheid ervaren.”

Pionieren
De boekenwereld laat op innovatiegebied misschien nog veel kansen liggen. Gelukkig zijn er in elke branche pioniers. Schrijver en innovator Niels ’t Hooft snapt dat je echt wel dat boek wilt lezen, maar dat de drempels (de tijdsdruk, het gebrek aan concentratie en de aantrekkingskracht van Netflix) daarvoor hoog zijn.
Om die drempels wat te verlagen, ontwikkelde hij samen met andere pioniers de innoverende leesapp Immer. Daarmee won hij al meerdere innovatieprijzen. “We zien de telefoon als stoorzender, maar je mobiel kan je bij uitstek helpen om méér te lezen, juist omdat je die telefoon altijd bij je hebt – en een boek niet”, legt Niels uit.

Anders gepresenteerd
Hoe werkt Immer? Niels: “De app helpt je eerst het juiste boek te kiezen. Dat boek presenteren we in de app anders dan bijvoorbeeld in een e-book wordt gedaan. De lange tekst wordt opgeknipt in afgemeten porties. Zo kun je het makkelijk lezen op het kleine scherm van je telefoon. Door te tikken op je scherm, verschijnt het volgende blokje tekst. Je swipet en scrolt dus niet. Lezers worden als het ware door de tekst heen getrokken. Eén lezer vertelde ons dat hij niet meer in staat was een boek te lezen, door de overvloed van tekst, maar door onze app hervond hij de focus.”

De app helpt je ook om tijd te vinden voor het lezen. “Met de timer in de app kun je een sessie van een paar minuten of bijvoorbeeld een half uur instellen – zodat je precies tijdens dat ene ritje in de trein of wachtend op een afspraak een passage kunt lezen. Zo maak je van je schermtijd makkelijk een stukje leestijd.”

Oplossing
“Wie nu enthousiast de app gaat downloaden, krijgt nog wel de testvariant te zien”, vertelt Niels. “Daarop kun je prima lezen, maar er komt een nieuwere variant aan die veel beter werkt. We leerden van Immer-lezers hoe, waarom en wat zij graag lezen. Zo kwamen we erachter dat ze veel verschillende wensen hebben. De een wil graag dat de app meer lijkt op een traditioneel boek, de ander wil liever een soort socialmedia-feed. Zelfs op het niveau van lettergrootte en regelafstand zijn er grote individuele verschillen. Daarom zijn we de app nog flexibeler aan het maken, zodat het passend is voor iedereen.”

Uitgeverijen en bibliotheken zijn enthousiast over dit technische hoogstandje. Zij willen hun lezers ook de leeservaring van Immer geven. Misschien verandert je bibliotheek-app daarom binnen een paar jaar in een soort replica van de Immer-app. Hulptroepen om ons meer en plezieriger te laten lezen, zijn dus onderweg. Je kunt zelf beginnen met kijken hoeveel tijd je op een scherm doorbrengt. Je kunt ervoor kiezen om in plaats van te scrollen en te swipen even de tijd te nemen om te lezen, adviseert zowel Niels ’t Hooft als Niels Bakker.

Hans en Grietje
Kijk nog eens naar je boekenkast. Is dat boek van Geert Mak wel echt wat voor jou? En ben je eigenlijk wel een fan van Brené Brown? Je ziet dat oude sprookjesboek liggen en voelt: dáár word ik blij van. Voor je het weet, raak je net als Hans en Grietje verdwaald in een wereld van bossen en broodkruimels.