‘Woke’, wie of wat is dat eigenlijk?

“Van Zwarte Piet tot het woord ‘blank’, van de VOC tot de gouden koets: álles willen ze verbieden”, fulmineerde PVV-leider Geert Wilders vorig jaar tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen. Hij verwoordde daarmee het onderbuikgevoel van veel Nederlanders, die het gevoel hebben dat ‘alles’ van hen wordt afgepakt. Maar is zijn constatering terecht? Of is zijn verwijt over de “woke-obsessie” en “collectieve hysterie” maar een gooi in de ruimte, om kiezers te behagen en groepen mensen tegen elkaar op te zetten?

Dat laatste is in elk geval precies wat er gebeurt. Vooral op social media voeren mensen verhitte discussies over woke, privileges en inclusiviteit. En wie daarover iets onwelgevalligs zegt of zich niet van het juiste vocabulaire bedient, wordt gecanceld. Oftewel, die ligt eruit en wordt en public aan de schandpaal genageld. Door wie eigenlijk? Door de wokers? En wie of wat zijn dat dan?

Onterechte veroordeling

Om een beetje thuis te raken in de geschiedenis van en het jargon rondom woke, besluit ik eerst maar eens wat lees- en luisterwerk te doen. Ik vind een podcast van Onze Taal, getiteld Over taal gesproken, waarin Sibo Kanobana spreekt over taal en inclusiviteit. Hij is taalwetenschapper aan de universiteit van Gent en onderzoekt als sociolinguïst taal en racisme. Op de vraag waar het woord woke vandaan komt, refereert hij aan het nummer ‘Scottsboro Boys’ van de Afro-Amerikaanse blueszanger Lead Belly. Deze zanger schreef dit lied naar aanleiding van de onterechte veroordeling van zwarte jongens in Alabama (VS) voor de verkrachting van twee witte vrouwen. “Dus ik adviseer iedereen: wees voorzichtig als je daarheen gaat – best stay woke”, zingt Belly.

‘Woke is een scheldwoord’

Woke is dus een verbastering van het Engelse ‘woken’, wakker geworden. Rond de eerste Black Lives Matter-protesten in 2014 was #staywoke een boodschap naar andere zwarte mensen: let op, wees op je hoede. Inmiddels is dat wel anders, zegt Kanobana in de podcast. “Het nu een oordeel, om mensen te beoordelen of ze al dan niet gevoelig zijn voor racisme of seksisme.” In een artikel in NRC (‘Woorden worden woker – en wekken weerstand op’) drukt hij zich scherper uit: “Heel even ontwikkelde woke zich tot een positieve benaming voor iemand die zich bewust was van maatschappelijk onrecht, bovenal van racisme. En nu? Woke is een scheldwoord geworden. Het betekent zoiets als politiek correcte, overgevoelige knorrepot.”

Extreem onredelijk

Als ik verder zoek, stuit ik op een artikel van De Correspondent, waarin precies mijn vraag voor dit artikel aan de orde komt: wat betekent woke nu echt? Ik lees: “In het huidige debat fungeert ‘woke’ steeds vaker als containerbegrip voor links-progressieve politieke ideologie. En doet het op rechts steeds vaker dienst als een beknopte – of gemakzuchtige – analyse van alles wat er mis is met dat links-progressieve gedachtegoed. ‘Woke’ is daarmee hét symbool geworden voor de volledig doorgeslagen politieke correctheid van jonge linkse activisten, die doorgaans worden afgeschilderd als hypergevoelig en extreem onredelijk. Volgens tegenstanders zoeken ze achter de geringste kwetsuren de grootst mogelijke vormen van sociaal onrecht, en gooien ze vervolgens met hun online geschreeuw en gecancel het open debat finaal op slot. Zwarte Piet is metéén racisme, grappen maken met ‘pisnicht’ is metéén homofoob. En iedereen die dat niet vindt, kan een barrage (spervuur, red.) aan bagger op Twitter verwachten.”

Reclamespotje

Oké, de herkomst van de term en wat we eronder verstaan, is mij duidelijk. Maar klopt het dat woke inmiddels een scheldwoord is? En dat woke het symbool is geworden voor de “volledig doorgeslagen politieke correctheid van jonge linkse activisten”? Ik steek mijn licht op bij Sarita Bahjnat, trainer en coach op het gebied van privileges, intersectionaliteit, veiligheid en inclusie. “Nú wordt woke inderdaad gebruikt als scheldwoord, omdat mensen de term willen devalueren”, stelt zij. “Als ze dan in een reclame iemand van kleur voorbij zien komen, zeggen ze: ‘Nou, wat zijn we weer lekker politiek correct.’ Of: ‘Wat zijn we weer woke.’ Maar mensen van kleur bestáán gewoon. Je bent niet ineens politiek correct als je iemand van kleur een podium geeft in een reclame- of vacaturespotje.”

Datzelfde geldt voor het woord deugkneus, vindt Sarita. “Dat gebruiken mensen ook in afkeurende zin. Maar wat is er mis met willen deugen?”

Koninkrijk der woorden

Maar is woke dan niet ook wat doorgeslagen? Zoals Trouw-columnist Sylvain Ephimenco onlangs schreef: “Iedere metafoor, zin of komma wordt door de deugbrigade gewikt en gewogen, zoals de beul het hoofd van de geguillotineerde aan zijn haar weegt. Er hangt een deken van onverdraagzaamheid en wrok boven het koninkrijk der woorden.”

Sarita: “Er is inderdaad een schadelijke variant van woke, die op iedere slak zout legt en je op ieder verkeerd woord afrekent. Maar die variant is onderdeel van een afrekencultuur die wat mij betreft weinig te maken heeft met waar het bij woke om gaat. Wokeness gaat om bewustwording. En bewustwording is een leerproces, waarin je dus ook fouten mag maken. Daarbij is het belangrijk dat er juist een veilige aanspreekcultuur gecreëerd wordt, waarin iemand je mag aanspreken op woordgebruik dat hij of zij niet prettig vindt. En waarin er ook aandacht is voor wat bepaald woordgebruik voor iemand betekent.”

Vragen stellen

Sarita trekt woke overigens veel breder dan alleen woordgebruik. “Wokeness gaat om het je bewust worden van institutioneel onrecht. Je bewust worden van privileges die je wel of juist niet hebt. Waarbij de vraag is: wat hebben wij altijd als norm gezien en klopt die norm wel? Daar mag je best vragen over stellen. Om een paar voorbeelden te noemen: Waarom denken we dat wetenschappers witte mannen zijn? Hoe komt het dat vrouwen structureel veertien tot achttien procent minder verdienen voor dezelfde baan en hetzelfde aantal uren dan mannen? Is het wel zo normaal dat een vrouw de zorgtaken op zich neemt en daarnaast ook nog werkt? Waarom wordt iemand van kleur veel sneller gediscrimineerd of gecriminaliseerd dan een wit persoon? Waarom wordt er voor Oekraïense vluchtelingen meteen woonruimte gecreëerd, terwijl die er voor andere vluchtelingen niet is?”

Wat moet er volgens Sarita gebeuren om een veilige aanspreekcultuur te creëren? Er moet ruimte zijn voor nuance, zegt ze. “Op social media ben je de nuance heel snel kwijt, omdat je alleen maar achter je computer zit, zonder dat je iemand ziet. Je kunt elkaar alleen op woorden beoordelen. Maar als je elkaar ontmoet en als mens ziet, komt er vanzelf ruimte voor nuance.”

Preek over racisme

Voordat we denken dat woke, en misschien wel vooral de giftige variant ervan, niet meer te stoppen is en altijd en overal aanwezig is, nog even een relativerend inzicht. Ik bel Theo Vreugdenhil, pastor van de interculturele pioniersplek Cross Culture in Nieuwegein, omdat ik denk dat woke in zijn multiculti-kerk een hot issue is. Maar hij helpt me meteen uit de droom: “Het woord ‘woke’ is bij ons in de kerk nog nooit gevallen. Ik denk zelfs dat ik het nu, in dit gesprek met jou, voor het eerst gebruik.”

Maar wordt er dan nooit gesproken over onrecht, tweederangsburgerschap of discriminatie? “Zeker wel. Ik heb een keer een preek gehouden over racisme. Tijdens die dienst kwamen alle verhalen los. Van mensen in onze kerk die hun kinderen rond sinterklaas drie dagen thuishouden, omdat ze anders voor Zwarte Piet uitgemaakt worden. Van mensen die er vaak door de politie uitgepikt worden omdat ze een kleurtje hebben. Van een Eritrese vluchteling die al vier jaar in een azc zit en niet mag werken, terwijl een vluchteling uit Oekraïne meteen aan de slag mag. Beiden op de vlucht vanwege oorlog. Dat doet mij pijn, daar vind ik wat van. Als je dat woke noemt, prima. Maar ik gebruik het woord zelf niet.”

‘Jij hebt makkelijk praten'

Bewust van zijn sociaaleconomische voorsprong is Theo zich zeker, en hij voelt zich zeer bevoorrecht. “Elke dag wel, echt! Dat heeft er al mee te maken dat ik heb kunnen studeren, nooit armoede heb gekend, familie in dit land heb en de Nederlandse taal goed spreek. Als ik nu mijn baan verlies, overleef ik omdat het systeem mij opvangt. Ik weet zeker dat ik bij mensen kan aanbellen en dan eten en onderdak krijg. Zelfs bij vreemden, simpelweg omdat ik een vriendelijke witte man ben die goed kan babbelen. Maar als je hier in je uppie bent, je onzeker en anders voelt, val je al snel tussen wal en schip. Dus het systeem is er, maar slechts voor een bepaalde groep. Dat voel ik in alles. Nee, ik voel me daar niet schuldig over, want ik kan daar niets aan doen. Maar mensen zeggen weleens tegen mij: ‘Jij hebt makkelijk praten.’ Dat vind ik een heel zinnige en terechte opmerking, die ik wel vaker zou willen horen. Want zo’n uitspraak houdt mij dicht bij de mensen hier en hun problematiek. Bovendien stelt deze eerlijkheid mij in staat de Bijbel beter te begrijpen, want die is vooral geschreven voor mensen in de marge, in de buitenpositie, in vervolging, zonder privileges.”

Zwartepietendiscussie

Theo hield zijn preek over racisme samen met een Keniase vrouw, ex-moslim, die veel heeft meegemaakt en hier nu als alleenstaande moeder woont. In de voorbereiding kwamen zij er al snel achter: God is kleurenblind. “Wij zijn dat niet, helaas, dus we hoeven ook niet te doen alsof we dat wel zijn. Maar we kunnen er wel bewust voor kiezen om te luisteren naar wat er speelt en omgaat in een ander. Waar zijn of haar pijn ligt en waar die vandaan komt. Dat zou je heel woke kunnen noemen. Zo ben ik bijvoorbeeld gaan begrijpen wat de hele zwartepietendiscussie doet met mensen. Daardoor heb ik mijn mening over dat onderwerp bijgesteld. Wordt de feestvreugde minder groot bij een roetveegpiet in plaats van bij een zwarte piet? Vreemd toch, dat de kleur schmink voor sommigen een soort identiteit lijkt te zijn die verdedigd moet worden. Jezus spreekt over ‘de minste zijn’ en Paulus over ‘de ander hoger achten dan jezelf’. Steek je energie dan liever in het vieren van sinterklaas met vluchtelingen uit de buurt en leer hun gedichtjes schrijven in het Nederlands, denk ik dan. Ik betrap mezelf er vaak op dat ik ‘over’ mensen in plaats van ‘met’ mensen praat. Het helpt mij om de simpele vraag te stellen: wat zou Jezus doen? Dan gaan deuren open en komt er ruimte voor de ander. Onbekend maakt onbemind.

Verbroedering

Wat Theo helpt om in contact te blijven en respect voor elkaar te hebben? Direct: “Ontbubbelen. Mensen thuis uitnodigen die anders zijn dan jij en nieuwe vrienden maken. Samen voetballen. Samen heel hard zingen in de kerk. Spelletjes doen. Wandelen. De tv de deur uitdoen. Eigenlijk alles wat je normaal ook doet om je te verbinden met iemand. Kijk, zolang je alleen maar op social media over deze thema’s praat en niemand recht in de ogen kijkt, blijf je op je eigen eiland. Maar als je de mensen over wie het gaat, ontmoet, met hen eet en tijd en aandacht hebt voor elkaar, vallen verschillen weg en hoef je niemand af te rekenen op wat hij doet of zegt.”

Ontbubbelen dus. En verbroederen. Misschien is dat wel hét antwoord op onrecht, op discriminatie, op giftige woke, op de afreken- en cancelcultuur. En dat betekent werk aan de winkel. Voor iedereen.