'What they found in Bergen-Belsen' – een ongefilterd oog­ge­tui­gen­ver­slag

Wat zij daar aantroffen – de overblijfselen van een systematisch vernietigde menselijkheid – filmden zij zonder te weten dat hun beelden geschiedenis zouden schrijven. Via hun ogen wordt de verschrikking van de Holocaust schrijnend tastbaar.

De documentaire volgt de belevenissen van sergeanten Mike Lewis en Bill Lawrie, leden van de Army Film and Photographic Unit (AFPU) van het Britse leger. Op 15 april 1945 begeleiden zij de Britse troepen naar wat volgens de informatie een “tyfushospitaal” zou zijn, in de buurt van het Duitse stadje Celle. Ter plaatse ontdekken zij echter dat het gaat om Bergen-Belsen, een concentratiekamp waarin tienduizenden mensen zijn gestorven – door honger, ziekte, verwaarlozing en geweld.

Wat zij daar aantroffen, legden zij vast op 35mm-film. De beelden die zij schoten, zouden de wereld voor het eerst confronteren met de ware omvang en gruwelijkheid van de Holocaust.

Beelden en stemmen verenigd

Uniek aan deze documentaire is de combinatie van het oorspronkelijke beeldmateriaal met persoonlijke audiogetuigenissen van de twee cameramannen. In de jaren 80 werden Mike en Bill geïnterviewd door het Imperial War Museum. Hun stemmen – kalm, soms breekbaar – begeleiden de film, waarin géén muziek of extra commentaar wordt toegevoegd. Die sobere aanpak vergroot de kracht van wat je ziet en hoort: de verbijstering, het ongeloof, de machteloosheid van twee jonge mannen met een camera te midden van onvoorstelbaar menselijk lijden.

De gruwelijke werkelijkheid

Lewis en Lawrie legden alles vast: duizenden lichamen die in het kamp achterbleven, de uitgeputte en zieke overlevenden, de chaos van de eerste hulpverlening – en ook de gedwongen begrafenissen, waarbij SS’ers werden verplicht massagraven te delven voor hun slachtoffers. Veel van de mensen die de bevrijding nog meemaakten, zouden kort daarna alsnog overlijden aan tyfus of uitputting. De film toont deze werkelijkheid zonder opsmuk, zonder filter.

Wat zij zagen – en wat zij lieten zien aan de wereld – maakt What They Found in Bergen-Belsen tot een indringend en tijdloos document.

Oorlog als spiegel

Hans van der Linden, hoofdredacteur journalistiek en documentaires bij de EO, benadrukt waarom de omroep ervoor kiest deze documentaire uit te zenden: “De beelden in What They Found in Bergen-Belsen zijn bij momenten ondraaglijk, confronterend en hartverscheurend. Ze tonen onverkort wat het effect van oorlog is. Dit is waartoe ‘gewone’ mensen in bijzondere omstandigheden in staat zijn. Toen én nu. Wij zenden dit als EO uit omdat oorlog niet alleen geschiedenis is, maar ook een spiegel.
Het herinnert ons eraan hoe fragiel vrede is en hoe belangrijk het is om waarheid, hoop en medemenselijkheid te voeden. In de donkerste hoofdstukken van de geschiedenis zoeken wij naar wat het betekent om mens te blijven, elkaar niet los te laten en elkaar te blijven aankijken. Dat is wat Mike en Bill deden in Bergen-Belsen. Door hun ooggetuigenverslag kan de geschiedenis met kracht spreken.”

Een kunstenaar met een camera

Mike Lewis werd geboren in Londen als zoon van Joodse ouders die aan het begin van de 20ste eeuw uit Polen waren gevlucht. Hij droomde ervan kunstenaar te worden, maar moest die droom opgeven om te werken en zijn familie te ondersteunen. Toen de oorlog uitbrak, sloot de 21-jarige Mike zich aan bij het Britse leger en werd hij uiteindelijk parachutist. Via via kreeg hij de kans zich aan te sluiten bij de AFPU – een film- en foto-eenheid die was opgericht om de geallieerde inspanningen te documenteren én te ondersteunen in de propagandaoorlog tegen nazi-Duitsland.

Na een spoedcursus filmen werd hij met niets meer dan een camera en een pistool naar het front gestuurd – om geschiedenis vast te leggen. In de laatste weken van de oorlog trok hij samen met de meer ervaren Bill Lawrie richting Noordwest-Duitsland, met de Britse troepen mee.

Onder witte vlag het kamp binnen

In april 1945 kwamen ze aan bij een plek die in Britse rapporten omschreven werd als een 'tyfushospitaal'. In werkelijkheid ging het om het concentratiekamp Bergen-Belsen, ongeveer 25 kilometer van Celle. Samen met de bevrijdende Britse troepen trokken Mike en Bill onder een witte vlag het kamp binnen – hun camera's in de hand.

Wat zij daar aantroffen was zó onmenselijk, dat de camera’s moesten blijven draaien. Want dit moest worden vastgelegd. Wat zij vonden in Bergen-Belsen, kon niet worden verzwegen.