Schaam­te­loos­heid is niet de oplossing voor schaamte. Openheid erover wel

De verpleegkundige begon te fluisteren. We zaten aan het bed – of wat ervoor moest doorgaan – van een doodzieke jonge man, in een krotje in Swaziland. Hij was broodmager. Met zijn wijd opengesperde bruine ogen keek hij mij aan. Het was eigenlijk meer staren, in het niets. Hij had hoogstens nog een paar dagen te leven. Als hij überhaupt het eind van deze dag zou halen. Hij zou sterven aan AIDS. Maar dat woord was taboe. Hij had tuberculose, zo was het verhaal in de straat. Net zoals een op de drie mannen in de leeftijd van 15 tot en met 50 in zijn land. Want HIV/AIDS hadden ze hier niet. De schaamte was te groot.

In de week dat ik als journalist een aantal aidsprojecten van diverse stichtingen in Zuid-Afrika en het straatarme Swaziland bezocht, kwam in het nieuws dat Mswati III, de schatrijke koning van Swaziland, in het huwelijk trad met zijn dertiende (of was het zijn veertiende?) vrouw. Hij kocht een paar peperdure auto’s voor haar als huwelijksgeschenk. De schaamteloosheid voorbij.

We schamen ons wat af

Volgens psycholoog Aukje Nauta, auteur van Nooit meer doen alsof, is schaamte een sociale, morele, pijnlijke emotie die je ervaart als je vindt dat wie jij bent niet voldoet aan bepaalde normen. Of om het gemakkelijker te zeggen: je ervaart een kloof tussen hoe jij vindt dat je je zou moeten verhouden tot anderen, en hoe je dat in werkelijkheid doet.

En we schamen ons wat af.
Voor de ruzies thuis.
Voor ons eetpatroon.
Voor onze vliegvakanties.
Voor onze onwetendheid wanneer we en plein public een vraag krijgen waarop we geen antwoord weten.
Voor onze verslaving aan… (vul deze laatste maar voor jezelf in).

En dus houden we het zo stil mogelijk of bedenken slappe excuses waarin we zelf niet eens geloven. Of we schieten door naar het andere uiterste. We worden schaamteloos. Trekken ons van niets of iemand iets aan en gaan volledig onze eigen gang.

De schaamte verdoezelen

Koning David (die we kennen uit het Bijbelse Oude Testament) schaamde zich kapot toen Bathseba zwanger bleek. Hij had de getrouwde vrouw zien baden, raakte opgewonden van haar naakte lichaam, liet haar ophalen en dook met haar zijn koninklijke bed in. Uria, de man was Bathseba, vocht op dat moment in het leger van David.
De kloof die David voelde tussen wat zou moeten zijn en hoe het was, zijn schaamte, probeerde hij te verdoezelen door Uria terug naar huis te roepen en met zijn vrouw te laten slapen. Maar toen Uria - als toegewijde strijder - van zijn vrouw afbleef en dus geen kind kon verwekken, bedacht David een nieuwe oplossing. Hij joeg Uria de dood in. Zijn schaamte trok David dieper en dieper een eindeloze, duistere put in.

Zijn zoon Absalom deed er nog een schepje bovenop. Die trok zich werkelijk nergens wat van aan en is misschien wel de verpersoonlijking van het begrip ‘schaamteloosheid’. Op het dak van het paleis vree hij – terwijl iedereen het kon zien – met talloze vrouwen, onder wie die van zijn eigen vader. Het interesseerde hem geen blote reet.

Deel je schaamte

De oplossing voor schaamte is niet schaamteloosheid. Een belangrijke eerste stap om met schaamte om te gaan, is volgens Nauta om je schaamte publiekelijk te delen. Shame dies on exposure.

Nee, het loopt thuis niet lekker. We hebben hulp nodig.
Ik kan niet van de vette hap afblijven. Help me voor gezond voedsel te kiezen.
Ik geloof inderdaad dat ik minder moet vliegen. Heb jij tips voor mooie vakanties meer in de buurt?
Eerlijk gezegd, heb ik geen antwoord op je vraag. Als je het goed vindt, zoek ik het op en kom ik er bij je op terug.
Ik ben (vul je naam in) en ik ben verslaafd aan…

Het duurde even, maar David kwam mede door de wijze woorden van profeet Natan tot inkeer. Niet langer stopte hij zijn schaamte weg. Ook sloeg hij niet door naar schaamteloosheid door tegen Natan te zeggen dat hij zich met zijn eigen zaken moest bemoeien en dat hij als koning zelf wel uitmaakte met wie hij naar bed ging. David gaf zijn grove fouten toe. Een eerste stap naar heling.

Ik denk aan de jongeman bij wie ik aan zijn sterfbed zat. Zou hij nog gezond hebben rondgelopen wanneer HIV/AIDS openlijk in Swaziland besproken zou zijn, in plaats van ver weggestopt onder een deken van schaamte en wanneer Mswati III zich niet zo schaamteloos had gedragen?

Afbeelding boven: Uria en David geschilderd door Rembrandt van Rijn. Via Wikimedia