Was de populaire dirigent Willem Mengelberg nou echt zo fout in de oorlog?

Willem Mengelberg werd in 1895 de dirigent van het Concertgebouworkest. Hij wist van een middelmatig Amsterdams orkestje, een van de beste ter wereld te maken. Hij was een popster in een tijd dat er nog geen popmuziek bestond. Nederland wilde hem kostte wat kost behouden; zo kreeg hij een professoraat van de universiteit van Utrecht, vele cadeaus en buitensporige salarisverhogingen.

Toen Duitsland Nederland binnenviel, was Mengelberg in Duitsland – het land van zijn ouders – voor een operatie. Pas een paar weken na de capitulatie liet hij van zich horen. In een Nazi-krant gaf hij aan verheugd te zijn over de Nederlandse capitulatie. Hij had er zelfs een glas champagne op gedronken. Het Nederlandse muziekleven zal bloeien als nooit te voren, was zijn verwachting. Het interview werd in een Nederlandse krant gepubliceerd en in een klap was het gedaan met de populariteit van Mengelberg. Hij werd een van de meest gehate Nederlanders. “Ik doe niet aan politiek”, was zijn verdediging. Mengelberg bleef dan ook concerten geven in verschillende landen die door de Nazi’s bezet waren.

Tijdens D-day dirigeerde hij in Parijs nog voor een zaal vol Nazi’s. Het luchtalarm klonk, maar hij bleef door dirigeren. Hij wist vervolgens zijn huis in Zwitserland te bereiken. Dat zou hij nooit meer verlaten. Na de oorlog sprak de Ereraad voor de muziek binnen enkele minuten een vonnis over Mengelberg uit: hij mocht nooit meer dirigeren. Het was een uitgemaakte zaak; Mengelberg was fout. Maar was dat wel het hele verhaal?

De lijst van Mengelberg

In de documentaire De lijst van Mengelberg wordt een andere kant van Nederlands bekendste dirigent ooit verteld. Zo overleefden dertien van de zestien Joodse leden van het Concertgebouworkest de oorlog. Een relatief hoog aantal. Had Mengelberg hier iets mee te maken?

Aan het woord komen nabestaanden van enkele Joodse orkestleden. Onder hen Aat (Aron) Tromp, zoon van violist Sam (Samuel) Tromp, en zijn zus Greetje. Hun hele gezin overleefde de oorlog en Tromp vertelt over het aandeel dat Mengelberg daarin had.

Ook Helly Oestreicher vertelt haar verhaal in De lijst van Mengelberg. Haar Joodse grootvader Ernst Laqueur was bevriend met Mengelberg. Dankzij Mengelberg krijgt Laqueur een stempel in zijn paspoort dat hij is vrijgesteld van deportatie. Hij hoeft ook geen Jodenster te dragen. Laqueur weet in het voorjaar van 1943 – wederom met behulp van Mengelberg – het gezin van zijn dochter Gerda vlak voor vertrek te behoeden voor deportatie naar Westerbork. Helly was destijds nog maar zeven jaar en herinnert zich de angstige momenten op het station. “Het was afschuwelijk. Maar ineens was daar mijn grootvader met een brief van de Rijkscommissaris persoonlijk.” Helly overleeft de oorlog, evenals haar zusjes en haar grootouders. Over Mengelberg zegt ze: “Hij is een hele belangrijke speler bij de redding van mijn grootouders geweest. Daarvoor ben ik hem heel erg dankbaar.”

Mengelberg kreeg tijdens de oorlog vele hulpverzoeken en steevast stuurde hij dan een brief aan de Duitsers. In 1943 begint het de bezetter op te vallen dat Mengelberg wel erg veel brieven voor Joden stuurt; ‘Een verklaring van Mengelberg zegt ons niets meer, die heeft al te veel Joden geholpen.’ Van de 48 mensen voor wie hij zich inzette, overleefden 34 de oorlog.

De documentaire ‘De lijst van Mengelberg’ is dinsdag 4 mei om 22.45 uur te zien op NPO 2.

Femma Fleijsman werd als 16-jarig meisje gedeporteerd naar Auschwitz. Lees hier haar verhaal.

Beeld: Wiki Commons. Willem Mengelberg (links) in gezelschap van Rijkscommissaris Seyss-Inquart.