Waarom een vrouwenhart anders werkt

Ze zat in de wachtkamer van de huisarts, haar vingers om haar handtas geklemd. Maria, 62 jaar oud, had al maandenlang last van kortademigheid, duizeligheid en een onrustig gevoel. Het was alsof er een zware last op haar lag. Soms kreeg ze ineens stekende pijn in haar hartstreek. Maar ze had het telkens afgedaan als stress. Het huishouden, haar werk als docent en de zorgen om haar kinderen hadden haar uitgeput.

Minder piekeren

“Het zal wel meevallen”, fluisterde ze tegen zichzelf toen haar naam werd omgeroepen. Maar toen ze weer buiten stond, had ze nog steeds geen antwoorden. De huisarts had haar gerustgesteld: waarschijnlijk was het stress of oververmoeidheid. Rust nemen en minder piekeren, had hij gezegd. Geen verwijzing, geen onderzoeken. Maria voelde zich bijna opgelucht. Maar diep vanbinnen bleef er iets knagen.

Maria bestaat niet. Maar Maria’s ervaring is geen uitzondering. Sterker nog, ze is een statistiek. Vrouwen met hartklachten krijgen 44 procent minder vaak een diagnose dan mannen met vergelijkbare klachten. Ze worden minder vaak doorverwezen, krijgen minder vaak onderzoeken én vaker verkeerde medicijnen. Daar zijn nogal wat oorzaken voor aan te wijzen. In dit artikel onderzoeken we waarom dat zo is. Spoiler­alert: een vrouw is geen kleine man.

Het probleem

In Nederland sterven meer vrouwen dan mannen aan hart- en vaatziekten. Voor bijna de helft van de vrouwen is het de belangrijkste doodsoorzaak, tegenover vier op de tien mannen. Toch wordt het vrouwenhart vaak over het hoofd gezien in de spreekkamer. Op de een of andere manier lukt het een stuk minder vaak om een juiste diagnose te stellen bij vrouwen met hartklachten. Sterker nog: 70 tot 90 procent van de mensen met onverklaarbare klachten is vrouw, onderzocht journalist Sofie Peeters voor de podcast Geen kleine man.

Nog zo’n heftig feitje: de klachten van vrouwen zijn vaak zwaarder dan die van mannen met vergelijkbare aandoeningen. Dus vrouwen overlijden niet alleen vaker aan hart- en vaatziekten, maar hebben er ook meer last van. Meer pijn, meer fysieke beperkingen en dan ook nog een kleinere kans op een juiste diagnose.

De oorzaak

In een van de scheppingsverhalen in de Bijbel neemt God een rib uit het lijf van Adam, terwijl hij slaapt. Uit die rib vormt God de vrouw. Zodra Adam wakker wordt, roept hij vol verwondering uit: “Dit is ze! Mijn eigen gebeente, mijn eigen vlees en bloed.” Dat is natuurlijk een prachtige, diepmenselijke en theologisch fascinerende uitspraak, maar ook een gedachte die eeuwenlang de toon voerde in de medische wetenschap. Simpel gezegd: snap je een mannenlichaam, dan snap je een vrouwenlichaam (en dat is dus niet waar).

In de praktijk betekende dat simpelweg dat mannen de toon zetten in het medische onderzoek. Eerst omdat hoofdzakelijk mannen dokters waren. Later omdat het nu eenmaal eenvoudiger is om bijvoorbeeld medicijnen te testen op mannen: die hebben minder hormoonschommelingen, dus zijn de resultaten eenvoudiger te meten. Daarom zijn medicijnen ontwikkeld op het mannenlichaam. Maar zowel de werking als de bijwerkingen zijn soms heel anders voor vrouwen. Zo hebben vrouwen 89 procent vaker last van bijwerkingen. En volgens recent Brits onderzoek hebben vrouwen vaak de helft minder hartmedicatie nodig dan hun mannelijke medepatiënten.

Dat vrouwenlichamen weleens anders kunnen werken dan mannenlichamen, is pas de laatste 25 jaar wat meer gemeengoed geworden. Als het om het vrouwenhart gaat, zijn artsen als Janneke Wittekoek en Yolande Appelman pioniers in het onderzoeken van die verschillen.

De verschillen (deel 1)

Leg een hart van een man en een vrouw naast elkaar en geen arts zal het verschil kunnen zien. Gemiddeld is het wat kleiner, maar een vrouw is gemiddeld nu eenmaal kleiner dan een man. En het pompt iets sneller: gemiddeld 78 tot 82 slagen per minuut, zo’n tien slagen sneller dan het gemiddelde mannenhart.

Waar wel verschillen zitten, is wanneer en waar de problemen ontstaan. Allereerst ontstaan de problemen bij vrouwen later dan bij mannen. Maria uit de introductie is niet voor niets 62 jaar oud. Want rond en na de overgang hebben vrouwen een stuk meer kans op hartproblemen. Dat komt hoogstwaarschijnlijk (nogmaals: het onderzoek naar de verschillen is nog behoorlijk jong) doordat het vrouwelijk hormoon oestrogeen een soort beschermlaagje vormt in het binnenste van de aderen. Zodra de aanmaak van dat hormoon afneemt, in de overgang, is het risico op aderverkalking groter. En aderverkalking is dé oorzaak van hartinfarcten. Door het ophopen van vet binnen in de aderen wordt een ader nauwer, waardoor er makkelijker bloedpropjes kunnen blijven hangen. Of de aderwand kan slapper worden, waardoor er inwendige bloedingen ontstaan.

Het gebrokenhartsyndroom

Een zeer zeldzame en vrijwel uitsluitend vrouwelijke aandoening aan het hart is het stressinfarct. Dat staat ook bekend onder de wat poëtische naam ‘gebrokenhartsyndroom’. Na een emotioneel heftige gebeurtenis wordt het hart overspoeld door adrenaline. Het kan de druk niet meer aan, verstijft en stopt met functioneren.

De verschillend (deel 2)

Drukkende pijn op de borst die uitstraalt naar de linkerarm? De meeste mensen weten dat dit signalen zijn van een hartinfarct. Dat klopt. Tenminste, als je een man bent. Bij vrouwen zijn die signalen vaak anders: scherpe pijn tussen de schouderbladen of op de borst, extreme vermoeidheid, lusteloosheid en angstklachten.

Dat heeft er waarschijnlijk mee te maken dat de oorzaak voor vrouwen vaak wat anders is dan voor mannen. Bij mannen zit het probleem doorgaans in de slagaderen rond het hart: de kransslagaderen. Die verkalken, verstoppen en zorgen voor een hartinfarct. Maar bij vrouwen is er met die aderen meestal weinig aan de hand. De opstoppingen zitten in de kleinere aderen rond het hart, maar die zijn veel minder makkelijk te onderzoeken. Want bij een standaard CT-scan of hartkatheterisatie, worden alleen de kransslagaderen onderzocht. Er lijkt dan niets aan de hand, maar het kán toch mis zijn.

De verschillen (deel 3)

Het gaat echter niet alleen om biologie. Vrouwen lopen ook tegen maatschappelijke barrières aan. Die liggen gedeeltelijk in de medische hoek. Plat gezegd: tot voor kort was het ziekenhuis een mannenbolwerk. Artsen reageerden daarom niet altijd adequaat op vrouwen met hartklachten. Soms omdat de klachten niet bekend zijn, soms omdat vrouwen met klachten minder serieus worden genomen.

Maar het heeft ook te maken met de manier waarop vrouwen hun klachten rapporteren. Janneke Wittekoek, cardioloog en auteur van het boek Het vrouwenhart, schrijft in dat boek: “Wij zijn meesters in het bagatelliseren van onze klachten. We denken al snel dat we overdrijven, en bij pijn in onze arm vermoeden we eerder een overbelasting door een zware boodschappentas dan een serieus probleem.”

De oplossing

Eén ding is voor mannen en vrouwen hetzelfde: gezond leven voorkomt veel hartproblemen. Roken is voor beide seksen dodelijk, net als ongezond eten, niet bewegen en stevig alcoholgebruik. Maar de oplossing zit ook in beter onderzoek. Zo worden medicijnen nog steeds vrijwel uitsluitend op mannetjesdieren getest, en wordt het sekseverschil niet altijd meegenomen in onderzoek naar medicijnen.

Er is al veel veranderd in de afgelopen tijd. Veel ziekenhuizen hebben speciale ‘vrouwenpoli’s’, waar de verschillen worden meegenomen. Een groeiende groep geneeskundestudenten en onderzoekers wijdt zich aan het man-vrouwverschil bij hartproblemen. Meerdere keren per jaar verschijnen er nieuwe, betere studies. En dat is goed nieuws. Want veel te vaak doen zowel patiënten als medici nog aan ‘bikinigeneeskunde’: het idee dat het man-vrouwverschil alleen maar zit in de gebieden die door een bikini worden bedekt. Maar iedere cel in een vrouwenlichaam is vrouwelijk.

Duizenden Maria’s

Uiteindelijk begint het aanpakken van de problemen met vrouwen zoals Maria. Als zij haar eigen klachten serieus neemt, is de kans veel groter dat de arts die serieus neemt. En het helpt enorm als de huisarts weet van de man-vrouwverschillen en de typische hartklachten bij vrouwen. Als onderzoeken, operaties en medicatie beter toegespitst zijn op vrouwen, maakt dat een wereld van verschil. Want er zijn duizenden Maria’s.

Voor hetzelfde geld was Maria doorverwezen naar een cardiologe, die haar klachten had herkend en haar een juiste dosering medicijnen had meegegeven. Dan was het drukkende gevoel weg en had ze vrij en vrolijk rondgelopen, zonder tikkende tijdbom in haar borstkas.