Almatine Leene: ‘Streven naar ge­rech­tig­heid is een goddelijke opdracht’

Een tijdje geleden werden in het dorp waar ik woon twee studenten in hun auto gekaapt. Een van de twee kon ternauwernood ontsnappen, maar de ander werd verkracht en vermoord. Uitzonderlijk genoeg zijn de daders gepakt en de schreeuw om gerechtigheid klinkt luidt.

‘De roep om de invoering van de doodstraf klinkt regelmatig in Zuid-Afrika’.

Ik woon grote delen van het jaar in Zuid-Afrika. Een land dat getekend is door het verleden van apartheid. Miljoenen mensen is onrecht aangedaan op grond van hun huidskleur. Gelukkig kent Zuid-Afrika nu een democratie, maar de sociaaleconomische problemen zijn nog steeds enorm. Verkrachtingen, moorden, armoede: het is de orde van de dag en het lijkt niet beter te worden.

Oud-president Jacob Zuma heeft 700 (!) rechtszaken aan zijn broek hangen. Tot nu toe is hij nog voor niets berecht. De roep om de invoering van de doodstraf klinkt regelmatig, en dat is te begrijpen. Want gerechtigheid is ver te zoeken. Nu gebeuren er in Nederland ook genoeg verschrikkelijke dingen en is gerechtigheid soms ver te zoeken, maar onze sociale stelsels en rechtssystemen behoren gelukkig tot de beste van de wereld.

Wat is sociale gerechtigheid?

Onrecht opnoemen is niet zo moeilijk. Iedereen zal ook beamen dat gerechtigheid belangrijk is. Maar wat bedoelen we nou echt precies met sociale gerechtigheid? Wanneer is iets onrecht zodat er recht over gesproken moet worden?

Iedereen doet onrecht en wordt onrecht aangedaan. Het raakt ons dus allemaal in meer of mindere mate. Onrecht is van alle tijden, maar nog nooit hadden we zoveel statistieken, beelden, geuren en artikelen over onrecht. Dit draagt er vast aan bij dat gerechtigheid de afgelopen jaren onder christenen een hip thema is geworden. Zo is afgelopen jaar voor het eerst een The Justice Conference in Nederland georganiseerd. Ook verscheen al een paar keer de Goot500; een magazine als reactie op de Quote 500 waarin namen vermeld worden van mensen die de wereld mooier maken en anders ‘rijk’ zijn.

Problematisch

Toch is volgens Wikipedia de term ‘sociale gerechtigheid’ problematisch omdat iedereen een andere definitie hanteert. De meeste definities propageren herverdeling van eigendommen, maar meestal bedoelen we met sociale gerechtigheid meer dan alleen eigendommen. Je kunt economische gerechtigheid en ecologische gerechtigheid bijvoorbeeld niet uitsluiten. En zo zijn er nog veel meer vormen van gerechtigheid te noemen, wat het er niet makkelijker op maakt.

Het lijkt mij dat een bredere definitie van (sociale) gerechtigheid geen kwaad kan. De Bijbel helpt ons in elk geval een heel eind op weg om een kader te geven waarbinnen we onrecht kunnen begrijpen.

God is rechtvaardig

In een gevangenis in het zuiden van Nederland hangt een bordje met de tekst: Only God can judge me. Dat dit juist in de gevangenis hangt lijkt mij veelzeggend. Voor christenen houdt gerechtigheid allereerst verband met God.

De Bijbel gebruikt de term rechtvaardigheid als het gaat om de kruisdood van Jezus die de relatie tussen God en mens weer rechtzet. Maar daarnaast gaat het ook over Gods gerechtigheid die nog komt. Ook wel oordeelsdag genoemd. Dat kan afschrikken, maar het alternatief lijkt mij nog ernstiger. Een God die niet opkomt voor de zwakke, zaken niet recht wil zetten. Die God wil ik niet dienen. Maar een God die oordeelt zonder genade ken ik gelukkig ook niet.

Kader van genade en rechtvaardigheid

Door Christus is er geen veroordeling meer, al moet God alles nog finaal recht zetten. Maar zelfs dat oordeel wordt volledig gekenmerkt door genade. Dat maakt zijn oordeel niet minder ernstig, integendeel. Toen ik de begrafenis van een gemeentelid die vermoord was moest leiden, heb ik gepreekt uit Psalm 43. De schrijver schreeuwt om gerechtigheid en wij ook. Want alleen God kan recht doen en wij hebben dat allemaal nodig.

‘Het lijkt mij goed als Gods rechtvaardigheid en genade voor ons het kader vormen.’

En tegelijkertijd maakt genade dus volop deel uit van Gods rechtvaardigheid. Voor ons zijn die twee begrippen lastig te combineren en ook goed uit te voeren. Daarom zegt de Bijbel ook dat we het oordeel voornamelijk aan God moeten overlaten (Romeinen 12). Dat wil echter niet zeggen dat wij geen gerechtigheid en genade na moeten streven. Het lijkt mij goed als Gods rechtvaardigheid en genade voor ons het kader vormen.

Rechtvaardige mensen

Het gebeurd regelmatig dat iemand onterecht veroordeeld wordt. Onder druk van media, of gewoon een oordeelsfout kunnen daar de oorzaak van zijn. Dat is natuurlijk vreselijk en het laat ons weer beseffen dat mensen feilbaar zijn. Ons oordeel zit er vaak naast. Toch worden mensen in de Bijbel ook opgeroepen om rechtvaardig te zijn.

‘Het is een goddelijke opdracht om recht te doen.’

In onze tijd hoor je vaak Micha 6:8 voorbijkomen: ‘Er is jou mens gezegd wat goed is, je weet wat de Heer van je wil: niets anders dan recht te doen, trouw te betrachten en nederig de weg te gaan van je God’. Het is een goddelijke opdracht om recht te doen. Dat is niet niets. Ook Jezus zegt later in het Nieuwe Testament: ‘Zalig zij die hongeren en dorsten na gerechtigheid’.

Oog hebben voor de ander

Voor veel mensen waarmee het prima gaat, is gerechtigheid vooral opkomen voor jezelf, dit waar jij recht op hebt. In de Bijbel gaat het eerder om oog hebben voor de ander. Want er zijn heel veel mensen (en dieren en organismen) die niet kunnen opkomen voor hun zogenaamde rechten. Er is veel onrecht waar we ons niet genoeg bewust van zijn. En waarvan we misschien ook gewoon liever niet willen weten.

Toch, om rechtvaardige mensen te worden, lijkt het mij goed om uit te gaan van de gedachte dat recht doen betekent dat je naar de ander luistert, bereid bent om te geven en onrecht aan te spreken. Dit is niet altijd even makkelijk. Maar het is wel mijn gebed, zoals deze Franciscaanse zegenbede dat prachtig verwoord:

Moge God ons zegenen met ongemak
bij gemakkelijke antwoorden, halve waarheden
en oppervlakkige verhoudingen
zodat we diep vanuit ons hart mogen leven.

Moge God ons zegenen met woede
bij onrechtvaardigheid, onderdrukking, en uitbuiting van Gods schepselen
zodat we mogen werken aan rechtvaardigheid, vrijheid en vrede.

Moge God ons zegenen met tranen
om te vergieten voor hen die lijden aan pijn, verwerping, honger en oorlog
zodat we onze handen kunnen uitstrekken om hen te troosten en om hun pijn in vreugde te veranderen.

En moge God ons zegenen met genoeg dwaasheid
om te geloven dat we een verschil kunnen maken in de wereld,
zodat wij kunnen doen waarvan anderen zeggen dat het niet gedaan kan worden.

Zie ook dit prachtige lied van Schrijvers voor gerechtigheid:

Maak ons hart onrustig

Tekst: Maak ons hart onrustig

Maak ons hart onrustig
Maak ons hart onrustig, God,
dat het ontevreden klopt
als we mooie leugens horen
en gemakkelijke woorden!
Maak ons hart onrustig, God.

Stort in ons uw tranen uit.
Mensen worden uitgebuit,
weggeschopt en opgesloten.
Zegen hen als wij hen troosten.
Stort in ons uw tranen uit.

Steek in ons uw woede aan
om het onrecht te weerstaan!
Geef ons moed om op te treden.
Laat ons vechten voor de vrede.
Steek in ons uw woede aan.

Laat ons dwaas en koppig zijn.
Laat ons doorgaan tot het eind.
Gaat het onze kracht te boven,
laat ons dan in u geloven.
Laat ons dwaas en koppig zijn.

Want het is Uw koninkrijk
tot in eeuwigheid.
Want het is Uw koninkrijk
tot in alle eeuwigheid.

Muziek: Roald Schaap
Tekst: Roald Schaap, Liesbeth Goedbloed
Tekstbewerking: Menno van der Beek

Almatine Leene speelde als kind het liefst ‘domineetje’ en tegenwoordig is Almatine werkzaam als predikant in de Neder-duits Gereformeerde Kerk in Stellenbosch in Zuid-Afrika, docent dogmatiek en kerkgeschiedenis aan de VIAA Hogeschool in Zwolle en onderzoeker aan de Universiteit van Stellenbosch. Voor Lazarus flirtte ze al met Rome en ze gaat nu op zoek naar sociale gerechtigheid in o.a. armoede, seksualiteit, milieu en racisme.