Vier prangende vragen over kunstmatige in­tel­li­gen­tie (AI)

1. Moeten we bang zijn voor AI, kunstmatige intelligentie? 

Nee, dat denk ik niet”, reageert zelfbenoemd ‘AI-theoloog’ en docent ethiek Jack Esselink, die veel lezingen en trainingen geeft over kunstmatige intelligentie (Aitheoloog.nl). “Want het is iets wat wij in onze maatschappij al heel lang hebben. En bijna iedereen gebruikt AI al, maar vaak zonder dat te beseffen.”

Waar denk je bijvoorbeeld aan? 
“Neem de online kaartendienst Google Maps. Daar zitten allerlei slimme algoritmes onder. Als je AI definieert als een systeem dat patronen herkent in data en op basis daarvan voorspellingen doet over wat er gaat gebeuren, vind je dat hierin terug. De applicatie berekent wat de beste route voor jou is om van A naar B te komen. Zodra er onderweg iets wijzigt, bijvoorbeeld door een file verderop, krijg je als gebruiker meteen een aangepaste voorspelling. Omdat zo veel mensen gebruikmaken van Google Maps, en we met elkaar dus heel veel data delen, leert de applicatie continu bij. AI heeft een zelflerend vermogen.”

Minder tastbaar
“AI is geen ‘standaardproduct’, zoals een telefoon of een computer”, benadrukt Jack. “De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid spreekt van systeemtechnologie. Dat wil zeggen: AI is – net zoals stroom of bijvoorbeeld een verbrandingsmotor – onderdeel van een product of een dienst. Dat maakt het wat lastiger en minder tastbaar om daar in z’n algemeenheid wat over te zeggen. AI is een containerbegrip; er is geen eensluidende definitie. De definitie die de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid hanteert, en die ik zelf ook gebruik, maakt duidelijk dat het om een zelflerend systeem gaat. Vandaar dat ik ook Google Maps eronder schaar.

Spelen de media een rol in de huiver, of zelfs angst die mensen soms voelen als het over AI gaat?
“Absoluut. Gisteravond zag ik nog een tv-item over de vraag: ‘Neemt AI straks jouw baan over?' Dat speelt in op onderbuikgevoelens. Let ook maar eens op de plaatjes die bij artikelen over AI worden gebruikt, waarin vaak enge robots te zien zijn. Heel lang heeft AI wat gesudderd in de marges van de samenleving. Maar nu zie je opeens dat er een stortvloed aan nieuwe ontwikkelingen, producten en tools op ons afkomt. Het afgelopen halfjaar hebben we gezien hoe je zelf, met behulp van AI-technieken, surrealistische dierenplaatjes kunt maken, of – bijvoorbeeld via ChatGPT – complete teksten kunt genereren. Dat heeft bij veel mensen als het ware het licht aangedaan, zo van: wow, er kan wel héél veel mee... Het lijkt wel of velen opeens wakker zijn geworden. Of wakker zijn geschrokken.”

Zitten er helemaal geen gevaren aan? 
“Dat wil ik ook weer niet beweren. De toeslagenaffaire, die in dit verband vaak wordt genoemd, maakt duidelijk wat er fout kan gaan bij een blínd vertrouwen op AI. Maar je kunt niet met droge ogen beweren dat ‘alléén AI’ de schuld heeft van wat daar allemaal mis is gegaan. Het liet wel zien dat het een heel belangrijke technologie is, die verstrekkende gevolgen kan hebben. Moeten we bang zijn voor AI? Nee, het ligt veel genuanceerder. En ik vind het belangrijk om die nuance naar voren te brengen. Dat is een van de redenen dat ik AI-theoloog ben geworden. Ik zie dat AI steeds meer ons leven gaat beïnvloeden en bepalen. Laten we niet in de kramp schieten van: ‘AI is levensgevaarlijk!’ Maar laten we AI ook niet als een soort digitale verlosser omarmen, alsof AI het klimaat- probleem gaat oplossen en de wereld zal redden. We moeten er op een volwassen, gezonde manier mee omgaan.”

2. Biedt AI ook missionaire kansen?

“Ik heb bij Jesus.net gewerkt en daar waren we zo’n drie jaar terug al stevig over deze vraag aan het discussiëren”, zegt technologiekenner en ontwerper Wouter van der Toorn (Creatov.nl). “Daarbij ging het om de mogelijke toepassingen van dezelfde technologie waar nu bijvoorbeeld ook ChatGPT op is gebaseerd. Kun je dit soort techniek missionair toepassen, en zo ja: hoe?” 

Hoe zou die techniek toegepast kunnen worden binnen de Jesus.net-omgeving?
“Wij vroegen ons af: kunnen we zo’n chatbot helemaal ‘laden’ met Bijbelteksten en uitleg over het evangelie, zodat je die chatbot kunt laten communiceren zoals wij denken dat Jezus zou hebben gecommuniceerd? Zodat als bezoekers vragen zouden stellen, een ‘virtuele Jezus’ – op basis van allerlei ingevoerde gegevens – geloofwaardige antwoorden zou genereren. Wij concludeerden: nee, dit gaan we niet doen. Maar ik durf er een stevige fles wijn om te verwedden dat er in evangelical Amerika achter de schermen hard aan wordt gewerkt om zoiets voor elkaar te krijgen.” 

Dat roept theologische vragen op. Mag je een chatbot iets laten zeggen ‘uit naam van Jezus’? 
“Spannende vragen genoeg, ja. Ik vind het superboeiend om te zien hoe een chatbot, op basis van gigantische hoeveelheden data, wordt getraind. Maar goed interpreteren blijkt nog steeds heel ingewikkeld. Als je een vraag net even anders formuleert, kan zo’n chatbot – op basis van een onjuiste interpretatie – een totaal verkeerde kant opgaan bij de beantwoording. Persoonlijk zal ik de optie van een ‘AI-Jezus’ altijd vetoën: niet aan beginnen. Dat heeft niet met de techniek te maken, maar primair met de theologie, of het gebrek eraan. Maar anderen denken dat dit dé manier is om de wereld te bereiken met het goede nieuws.”

Tegelijk maakt ChatGPT duidelijk dat er al verbluffend veel mogelijk is.
“Waar chatbots heel sterk in zijn, is logica. Je stelt een bepaalde vraag, en er komt een goed antwoord uit. Inmiddels zijn  de technieken al zo ver dat een chatbot een hele redenering kan opzetten, en een gesprek met je kan voeren. Ik denk deels dat er inderdaad wel missionaire kansen liggen, bijvoorbeeld via chatbots. Maar het is tricky.”

‘Ik loop vast in mijn rouw’
Wouter vertelt in dit verband dat hij “flink heeft zitten testen” met mogelijke toepassingen van chatbot-technologie rond ‘dood en rouw’, een thema waar hij professioneel veel mee bezig is. “Ik vroeg me af: wat is de kwaliteit die je terugkrijgt als je bijvoorbeeld aangeeft: ‘Ik loop vast in mijn rouw.’ Dat zie ik trouwens als een echt missionaire vraag.”

En?
“Zo’n chatbot geeft écht zinniger suggesties terug dan een gemiddelde vrijwilliger in de kerk! Alleen, als je tien keer een soortgelijke vraag stelt, denk je: oké chat-bot, ik snap uit welk vaatje je steeds tapt... Dan zie je wel de herhaling, en terugkerende patronen. De finesses van ‘tussen de regels door lezen’ en de vraag achter de vraag ontdekken, waar je in het missionaire gesprek mee bezig bent, ontbreken bij een chatbot. Dus áls je AI missionair zou willen toepassen, moet je je heel goed bewust zijn van wat de kansen én wat de beperkingen ervan zijn. Een vraag als ‘Wanneer is mijn volgende afspraak?’ is makkelijk. Maar stel, je geeft aan: ‘Ik voel me vandaag niet zo lekker.’ Hoe weet een chatbot dan wat jij nodig hebt? Op dat niveau wordt het heel spannend met dit soort systemen. Ik ben een groot liefhebber van al die technologische vooruitgang, maar je moet wel snappen wat een systeem op de keper beschouwd is. Als jij en ik elkaar in het echt ontmoeten en jij vertelt me dat je je vandaag niet zo lekker voelt, dan hoor ik jouw stem en jouw intonatie. Ik stel een vervolgvraag, probeer te ontdekken waar je precies mee zit. En in een pastoraal gesprek kom je gaandeweg op een heel ander punt uit dan waar je met die eerste vraag startte. Zelfs met alle updates die nog gaan komen, is dat voor deze technologie heel, heel complex.”

3. Is AI waardevrij en ‘religieus neutraal’?

Ook deze vraag leggen we voor aan AI-theoloog Jack Esselink. “Technologie is nooit waardevrij, dus ook AI niet”, reageert hij. “AI is medebepalend voor allerlei keuzes die je maakt in je leven. Denk aan streamingdiensten als Netflix en Spotify, maar bijvoorbeeld ook aan Bol.com of Amazon.com. Op al dit soort platforms krijg je als gebruiker aanbevelingen voorgeschoteld waar jij vervolgens uit kunt kiezen: wat ga je kijken, luisteren of kopen?” 

Wat heeft dat met waarden te maken?
“De computer bepaalt, op basis van jouw eerdere gedrag online, wat je te zien krijgt. Daar liggen waarden onder van degenen die de algoritmes hebben geschreven. Wat zij jou aanbevelen, zijn producten of diensten waarbij de kans – statistisch gezien – het grootst is dat je die gaat aanschaffen. Ongemerkt vormt die door slimme algoritmes gestuurde keuzebeperking ons heel sterk als mens. Het is allemaal bedacht om jou zo lang mogelijk op een bepaald platform te houden, of je een product of dienst te laten kopen.”

TikTok en Snapchat
Jack wijst op apps als TikTok en Snapchat. “In dit soort socialmedia-apps kun je allerlei filters toepassen om jezelf aan te passen en mooier te maken. Het gebruik van zulke apps heeft dus ook morele implicaties, zou je kunnen zeggen.”

Kun je AI ‘religieus neutraal’ noemen?
“In mijn ogen niet. Maar het religieuze zit een stuk dieper dan die waarden. Wij zijn geschapen naar het evenbeeld van God. Wat wij maken, inclusief allerlei technologieën, is gecreëerd naar wie wij zijn. Dus daar zit een bepaalde religieuze notie in. Toegespitst op AI, zie je dat sommigen kunstmatige intelligentie begroeten als een middel om een beter mens te worden. Zij dromen er hardop van om, met behulp van AI en andere technologieën, te sleutelen aan een zichzelf continu verbeterende versie van de mens. Dat zou je zelfs een soort religieuze eindbestemming kunnen noemen.” 

Die kant moeten we niet op?
"Als je mij dat persoonlijk vraagt: nee. Maar als AI-theoloog wil ik mensen altijd uitdagen om er zélf over na te denken. Wat gebeurt er allemaal op technologisch gebied? De wereld verandert ontzettend snel; wat betekent dat voor jou? Waar liggen jouw grenzen? Daar zullen we steeds meer het gesprek over moeten voeren.”

Kun je God danken dat mensen AI hebben bedacht?
“We hebben technologie nodig om te leven en de aarde te bewerken; het is een onderdeel van ons zijn. In die zin is het absoluut iets om dankbaar voor te zijn. Maar techniek, ook AI, is nooit neutraal. Dat is een mythe. Techniek is gemaakt door mensen, creëert een context waarin we het gebruiken, en beïnvloedt onze blik op de wereld. Onder welke voorwaarden willen we er gebruik van maken? Daar moeten wij als maatschappij, als kerken en als individuen over nadenken.”

Want er komen allerlei nieuwe vragen op ons af...
“Precies. Stel, je zit ’s avonds met je puberzoon aan tafel. Hij zegt: ‘Ik heb een acht voor mijn werkstuk voor bedrijfseconomie. Dat heb ik laten schrijven door ChatGPT en de docent had het mooi niet door.’ Nou, dan heb je als opvoeder meteen een uitdaging: hoe ga je daar als christen mee om? Vind je dat het kan, of niet? Dat zijn de vragen van deze tijd. We zullen met elkaar ontdekken dat AI ons leven steeds meer gaat bepalen. We mogen er in principe heel dankbaar voor zijn, en we moeten er kritisch over blijven nadenken onder welke voorwaarden wij het wenselijk en verantwoord vinden die technologie toe te passen.”

4. Verdwijnt menselijk contact meer en meer door AI?

“Op deze vraag wil ik graag een genuanceerd antwoord geven”, zegt Henk Reitsema, filosoof (met speciale interesse in techniek en ethiek) en staflid van de christelijke gemeenschap l’Abri in Eck en Wiel. “Je kunt je aan de ene kant allerlei AI-applicaties voorstellen die contactmogelijkheden tussen mensen juist bevorderen. Neem een platform als LinkedIn. Algoritmes geven jou als gebruiker – precies afgestemd op jouw profiel – suggesties om te ‘linken’ met anderen in een breed netwerk. Dat kan heel waardevol zijn. Maar algoritmes kunnen de afstand tussen mensen ook vergroten; dat is de schaduwkant ervan.”

Hoe kunnen ze de afstand vergroten?
“Neem wat de confirmation bias wordt genoemd. Ieder mens heeft een ‘voorkeur voor bevestiging’: we zijn geneigd nieuwe informatie zo te filteren dat die klopt met onze bestaande overtuigingen. Algoritmes versterken onze confirmation bias: ze schotelen voor wat in ons straatje past, bijvoorbeeld op YouTube en Facebook. Merkt een algoritme dat je bijvoorbeeld pro-Trump bent, of tegen coronavaccinatie, dan wordt jouw informatieaanbod daarop afgestemd. Algoritmes zuigen je dieper en dieper je eigen bubbel in, om je aandacht maar zo lang mogelijk vast te houden. Maar ondertussen kunnen ze daarmee hele gezinnen en samenlevingen uit elkaar spelen.”

Dat ze onze aandacht gevangen proberen te houden, is ook niet bevorderlijk voor het echte contact.
“Klopt. Toen Facebook populair werd, kregen we bij l’Abri op een gegeven moment mensen van achter in de twintig, begin dertig, met een ‘Facebook-burn-out’. Ze waren helemaal met zichzelf in de knoop geraakt omdat ze te veel tijd online besteedden en onvoldoende echt menselijk contact hadden. Allerlei wetenschappelijke studies hebben uitgewezen dat mensen die heel veel 
op social media bezig zijn, inboeten aan empathisch vermogen. Ze zijn op den duur beduidend minder goed in staat om emoties bij anderen goed te herkennen.” 

Chatbots 
Ziet hij chatbots – een programma op websites dat vragen van klanten zo ‘menselijk’ mogelijk beantwoordt – als een reëel risico als het gaat om het verlies van menselijk contact? Direct: “Absoluut. Juist omdat de technieken steeds verfijnder worden en het voor jou als gebruiker moeilijker wordt om te onderscheiden: chat ik nu met een iets, of een iemand? Wat bijvoorbeeld ChatGPT kan, is echt verbluffend. Ik lobby daarom actief met een platformpje om
van de industrie te eisen dat bedrijven, bijvoorbeeld via een icoontje, kenbaar maken of ik met een mens chat of met een machine.” 

Een chatbot vervangt bovendien een helpdesk-medewerker.
“Ook dat. Dus logisch dat bedrijven chatbots inschakelen. En de vraag is hoeveel andere werkvelden er op den duur worden weggeconcurreerd door computerprogramma’s. Daar ben ik niet gerust op.” 

Je hebt, kortom, gemengde gevoelens bij AI?
“Ja. Ik zie de zegeningen ervan, maar ook de schaduwkanten. Zelf spreek ik trouwens liever van gesimuleerde, dus nagebootste intelligentie.”

Waarom?
“De term ‘kunstmatige intelligentie’ suggereert dat het om werkelijke intelligentie gaat. En ja, bij AI is er sprake van supersnelle dataverwerking, maar zonder ‘begrip’. Als wij het over ménselijke intelligentie hebben, bedoelen we daarmee ook dat je dingen ‘grijpt’, er vat op hebt. Daar is AI domweg niet toe in staat.”