Vier lessen van Dietrich Bonhoeffer

Op 20 juni 1939 neemt de 33-jarige Duitse predikant Dietrich Bonhoeffer een besluit dat allesbeslissend is voor de rest van zijn leven. Hij is net aangekomen in New York, en hij krijgt een baan aangeboden: ze beschouwen hem daar als de ideale, lang gezochte vluchtelingenpredikant. Dat beroep aannemen, betekent in Amerika blijven. Veilig. Bonhoeffer wordt geplaagd door twijfels en heimwee. Maar nu hakt hij tijdens een gesprek de knoop door. Hij doet het niet. Hij gaat terug naar Duitsland.

Hij kan er niet omheen
Bonhoeffer weet heel goed: de keuze om niet in Amerika te blijven, is ook een keuze vóór het actieve politieke verzet. Tot nu toe had hij in vooral binnen de kerk geprotesteerd, met woorden, wat in nazi-Duitsland al gevaarlijk genoeg was. Maar hij weet dat sommige van zijn familieleden meedoen aan een politieke samenzwering om de nazi-regering aan de kant te schuiven. Bonhoeffer beseft dat er een tijd aanbreekt om het niet bij woorden te laten. Hij kan er niet meer omheen: hij zal een van de mensen zijn die dit Duitsland, hun vaderland, van binnenuit willen tegenwerken in de komende oorlog. Een levensgevaarlijke beslissing. Maar dit is wat God van hem vraagt, wat het ook kost.

Politieke mening
De Tweede Wereldoorlog ligt inmiddels bijna tachtig jaar achter ons. Het politiek bestel zit totaal anders in elkaar. Maar ook nu kun je tegen maatschappelijke ontwikkelingen aanlopen, waartegen je je wilt verzetten. Heb je een (politieke) mening die afwijkt van wat je op de werkvloer, aan de koffietafel en op verjaardagen hoort? Misschien kun je dan wat van Bonhoeffer leren.

Vier lessen

1. Onbegrip durven trotseren
Als verzet echt verzet is, is het nooit vanzelfsprekend. Je hebt duizend andere mogelijkheden, en dit is zo’n beetje de gevaarlijkste. De meeste mensen maken een andere keus. De meeste van je vrienden en medegelovigen misschien ook. Ze kunnen ook maar heel moeilijk begrip opbrengen voor jouw stap. Ze voelen zich er misschien zelfs door aangevallen en veroordeeld. Zo hebben vele kerkleden Bonhoeffers beslissing niet kunnen begrijpen. Dat kan je lot zijn als je in verzet komt. Het betekent dat roeping belangrijker voor je is dan gezelligheid en gemak. Dat maakt eenzaam. Daar komt nog bij dat Bonhoeffer nooit een briefje uit de hemel heeft gekregen waarop stond wat hij moest doen. Dus de vragen die anderen aan hem stelden, had hij zelf ook. Is dit echt de goede weg? Ook dat maakt het een eenzame strijd.

2. Beslist blijven
Toen Bonhoeffer de keuze voor verzet had gemaakt, waren de twijfels niet meteen verdwenen. Toch is hij nooit meer op zijn besluit teruggekomen. Op 20 en 21 juni schrijft hij in zijn dagboek steeds weer woorden van deze strekking: ‘Ik heb geen zicht op al mijn motieven; er zijn genoeg redenen om een ander besluit te nemen, maar ergens uit het verborgene is nu dit besluit opgeweld; ik heb er lang genoeg naar gezocht en ervoor gebeden; nu ligt het ook in Gods hand; Hij kent me en weet er Zijn weg wel mee te gaan; nu moet ik ook handelen en niet meer blijven twijfelen.’ 

Jaren later, in de gevangenis, schrijft hij nog eens dat hij nooit spijt heeft gehad van zijn besluit terug te gaan naar Duitsland. Denk je dat je je ergens tegen moet verzetten? Durf dan biddend te besluiten en blijf dan trouw aan de manier waarop de Geest je deze knoop door heeft laten hakken. Blijven twijfelen is het laatste wat de Bijbel van je vraagt.

3. Alles op het spel zetten
Bonhoeffer wist dat zijn verzet hem zijn leven kon kosten. Voortdurend zou hij in spanning leven. En nog maar net had hij zich verloofd, of hij werd gearresteerd. Ook in de gevangenis leefde hij twee jaar lang steeds in onzekerheid. Zou het ooit nog van een bruiloft komen? Zou hij gemarteld worden, en wat dan? De beslissing om dit allemaal te wagen, heeft Bonhoeffer genomen in het geloof: ‘Dankzij Christus is mijn leven van God. Om me te redden heeft Hij alles gegeven, het duurste van het duurste. Genade is niet goedkoop. En nu ben ik ook werkelijk van Hem, en dat kan mij weer alles kosten. Maar ik ben hoe dan ook veilig.’

4. Overgave
Daarom kon Bonhoeffer ook loslaten. In verzet komen, en loslaten. Hij schrijft er aan het eind van zijn leven nog over en zegt dan: ‘Verzet en overgave horen bij elkaar.’ Verzet mag nooit verbeten gelijkhebberij worden. Verzet kan niet zonder beslistheid, maar ook niet zonder gelovig relativeringsvermogen. Geef je verzet uiteindelijk over aan God: Hij kan er meer van maken dan jij.

Tekst: Prof. dr. Edward van ’t Slot