Tussen servetten en staats­ban­ket­ten: Een poetsdoek over de verloren kunst van etiquette

Vroeger werden etiquette-lessen op school gegeven, maar tegenwoordig lijken de omgangsvormen in de vergetelheid te zijn geraakt. Vervelend voor mij, want zonder enige voorbereiding ga ik een etiquette-training volgen. Natuurlijk ben ik opgevoed met de basisbeleefdheden: niet voor je beurt spreken, niet met volle mond praten, ouderen aanspreken met ‘u’. Maar is dat genoeg? Of slechts het begin? Ik heb tenslotte nooit aan tafel gezeten met de koning, of een chic gala bijgewoond waar de klassieke etiquette van toepassing is.

Een feloranje pochet

Met een gevoel van gezonde spanning stap ik een monumentaal appartementengebouw in Den Haag binnen. Van buitenaf oogt het grijze, grauwe pand wat verloederd. Maar zodra ik binnen ben, kantelt het plaatje. Binnen ontvouwt zich een wereld van weelde.

“Welkom in mijn nederige stulpje”, zegt etiquette-expert Odilia de Ranitz, terwijl ze de deur voor mij openhoudt. Ze draagt een zwarte blazer met subtiele streepjes, gecombineerd met een feloranje pochet. “Helemaal in het thema”, grinnikt ze. In haar woonkamer heeft ze een prachtig uitgestalde tafel met verschillende soorten tafelservies: kopjes, schaaltjes, borden – alles zorgvuldig verzameld voor de gelegenheid.

Gastcolleges en lunchlezingen

Odilia geeft gastcolleges en lunchlezingen over alle aspecten van omgangsvormen en etiquette. Als ambassadeursvrouw bracht ze meer dan twintig jaar door in diverse landen. Daar ontdekte ze dat etiquette het verschil maakt, zowel privé als zakelijk.

Na jarenlang ervaring te hebben opgedaan in de diplomatie – inclusief officiële diners, zakelijke bijeenkomsten en staatsbezoeken – weet Odilia precies hoe je je ‘heurt’ te gedragen. Nu ik nog.

Etiquetteregels blijven belangrijk in Nederland, vindt Odilia. “Het is jammer dat etiquette vaak zo’n ‘stoffig’ imago heeft. Sommige mensen denken dat het iets oubolligs is, maar dat is absoluut niet het geval. Het is juist een ontzettend leuk vak. Geloof mij: het beheersen van etiquette kan je leven aanzienlijk vergemakkelijken. Met regels weet je waar je aan toe bent.”

Goede manieren

Volgens Odilia valt het op als iemand zich niet netjes gedraagt, terwijl goede manieren vaak onopgemerkt blijven. “Slechte manieren, zoals telefoneren aan tafel of smakken, vallen meteen op en zetten een negatieve toon. Daarom is het belangrijk om respectvol en voorkomend te zijn.”

Na deze uitleg kijkt ze me even aan. Ze glimlacht en zegt: “We gaan de handen uit de mouwen steken.” De stoomcursus etiquette gaat nu echt van start: tijd om de tafel te dekken. “Pak het tafellaken maar bij de uiterste twee punten”, zegt ze, terwijl ze zelf de andere punten vastpakt. In een vloeiende, bijna synchrone beweging leggen we het lichtblauwe laken keurig op de houten tafel. De acht stoelen, bekleed met witte stof, staan er netjes omheen. Er is ruimte voor acht borden. “Leg jij die maar op de juiste plek neer”, verzoekt ze mij. De porseleinen onderborden zijn met oog voor detail vervaardigd en tonen – schrik niet – een draak. “De draak moet bovenop liggen, niet op z’n kop. Het moet goed zichtbaar zijn voor de gast”, legt ze uit.

Vergeet het niet

Met opperste concentratie probeer ik de borden zo netjes mogelijk neer te leggen. Nog nooit van mijn leven heb ik met zo veel precisie geprobeerd een bord op tafel te plaatsen. Allerlei gedachten schieten als kleiduiven door mijn hoofd: laat de borden niet vallen, leg ze rustig neer, positioneer ze recht. “En onthoud, zet de borden op 2 centimeter van de tafelrand – een vingerbreedte, zoals ze vroeger zeiden – recht voor de stoel”, roept Odilia. “Houd ook rekening met ongeveer 50 centimeter ruimte per gast.” Op het onderbord komt nog een klein bord. “Gasten eten nooit direct van de tafel”, vertelt ze.

Precisiewerk

Hoewel etiquette en omgangsvormen Odilia met de paplepel zijn ingegoten, weet ze uit eigen ervaring dat dit niet voor iedereen vanzelfsprekend is. “Ik merkte bij grote diners dat gasten vaak niet wisten hoe ze zich moesten gedragen. Het is ook niet niks, maar toch dacht ik: wat ontzettend jammer. Want ik zag mensen stressen, zich vertwijfeld afvragen: Waar kan ik over praten? Welk glas moet ik pakken? Maar als je die onzekerheid achter je kunt laten, wordt zo’n gelegenheid veel leuker en aangenamer.”

Van buiten naar binnen

We gaan over op de glazen. Odilia doet het eerst voor. “Het waterglas komt precies in het midden, met daarachter het rodewijnglas en daarnaast het wittewijnglas, een beetje schuin.” Daarna is het bestek aan de beurt: vorken aan de linkerkant van het bord, messen en lepels (in die volgorde) aan de rechterkant. “Meerdere bestekken schrikken mensen vaak af, maar het is eigenlijk heel makkelijk”, vervolgt ze. “Je legt het bestek in de volgorde van de gangen, van buiten naar binnen.”

Als laatste decoreren we de gedekte tafel met twee kandelaren, en een groot oranje kunstboeket van mandarijnen. “Nou, ik kan bijna wel gasten gaan uitnodigen voor vanavond”, lacht ze. Tevreden overziet ze het resultaat. “Het geheel heeft iets rustgevends, een soort harmonie die de tafel compleet maakt.”

‘Zo maak je er geen bende van’

Alleen het eten ontbreekt nu nog, maar – jawel, daar heb ik iets op bedacht. Ik tover twee oranje tompoucen tevoorschijn. Odilia schiet in de lach: “Bij de koning krijg je echt geen tompouce, hoor. Maar goed, een tompouce hoort er wel gewoon bij op Koningsdag.”

Er zijn verschillende manieren om zo’n tompouce te eten, maar hoe doe je dat fatsoenlijk? “Je haalt altijd eerst de bovenkant met het glazuurlaagje eraf. Die leg je dan netjes op je bord.

Daarna pak je het andere deel – de room en de bodem – en legt dat weer op het glazuur. Vervolgens snijd je er met mes en vork kleine stukjes van af. Zo maak je er geen bende van en kun je toch van je tompouce genieten.”

Staatsbanket in Luxemburg

Odilia neemt een hap van haar tompouce en legt het schoteltje daarna op een antiek bijzettafeltje. Ze haalt een herinnering op aan haar ontmoeting met de toenmalige koningin Beatrix tijdens een staatsbanket in Luxemburg. Nadat ze haar mond heeft gedept met een servet, vertelt ze: “Een formeel diner, bijvoorbeeld op Paleis Noordeinde, volgt een strikt protocol en wordt tot in de kleinste details geregeld. Gasten worden bij de deur ontvangen door het hofpersoneel. Er is een passade, een soort rij, waarin zij worden voorgesteld aan de koning en de koningin.”

Altijd ‘majesteit’

“Als je bijvoorbeeld de hand van de koning wilt schudden, wacht je af totdat hij zijn hand uitsteekt naar jou. Je hoeft niet je naam te noemen. Die is al afgeroepen, je komt immers met een uitnodiging. Je spreekt de koning altijd aan met ‘majesteit’. De koning en koningin zijn de gastheer en gastvrouw, en zij bepalen het tempo van het diner. Dus je wacht rustig totdat zij beginnen met praten – je gaat niet zelf meteen het gesprek openen.”

Op hun gemak

“Houd rekening met gevoelige gespreksonderwerpen”, vervolgt ze. “Praat niet over geld of politieke kwesties, dat kan al snel leiden tot ongemakkelijke gesprekken. Houd je gesprek luchtig en vriendelijk, en voor je het weet, raak je in een dieper gesprek verwikkeld. Zo creëer je een gezellige, ontspannen sfeer waarin iedereen zich op zijn gemak voelt.”

Of er een dresscode is? “Als ik kijk naar de kleding die ik voorbij zie komen, weet ik vrijwel zeker dat de koning geen strikte dresscode opgeeft. Dat doet hij bewust niet, want als gastheer wil hij dat zijn gasten zich op hun gemak voelen. Onze koning is helemaal niet iemand die zich druk maakt om etiquette. Maar ik raad wel aan om netjes en verzorgd voor de dag te komen.”

Tafelmanieren

“Het diner begint en de lakeien serveren de gerechten volgens het geplande schema. Lakeien spelen een belangrijke rol binnen het Koninklijk Huis. Ze zorgen er bij diverse evenementen voor dat het gasten aan niets ontbreekt.” Het is volgens Odilia handig om bepaalde etiquette te kennen, zoals de kant waar de lakei de maaltijd komt serveren. “Bij de koning pak je zelf je eten. Links neem je het aan, rechts halen ze het weer weg.” Het is verder belangrijk te weten aan welke kant de lakei komt. “Om ongemak te voorkomen, zowel voor de lakei als voor de gasten.”

Het is helemaal niet vreemd om vragen te stellen als je voor de eerste keer in zo’n situatie bent, benadrukt Odilia. “Dus als je het even niet weet, kijk dan naar de gastheer of -vrouw. Wat doen zij? Pakken ze hun vork op een bepaalde manier? Dan doe jij dat ook. Je volgt hun voorbeeld. Maar maak je geen zorgen, de kans dat je een uitnodiging voor een diner met de koning krijgt, is zeer klein.”

‘Het draait om respect’

Voor we afscheid nemen, moet Odilia nog één ding van het hart: “Veel mensen zien etiquette als een verzameling strikte regels of iets voor de adel. Maar in werkelijkheid draait het om respect, een waarde die we vaak vergeten in het dagelijks leven. Het gaat niet om status of afkomst, maar om hoe je met anderen omgaat. Goede manieren en beleefdheid helpen je verder in het leven en dat is een vaardigheid die iedereen kan leren.”

Tekst: Lynn den Hartog