Tomáš Sedláček: ‘Ik vecht met de Bijbel en de christelijke God’
Econoom en schrijver Tomáš Sedláček was in Nederland en Annemarie sprak met hem. Over zijn christen-anarchisme, zijn fascinatie voor het bijbelboek Job en zijn kijk op de samenleving.
De Tsjechische econoom Tomáš Sedláček is een bevlogen spraakwaterval. De associatieve en snelle denker publiceerde in 2009 zijn bestseller ‘De economie van goed en kwaad’ en legt moeiteloos verbindingen tussen economie, filosofie, mythologie, theologie en populaire cultuur. Wie onderweg het spoor niet bijster raakt, stuit op mooie en onverwachte ideeën. Onlangs sprak hij op het Geestdrift Festival en gelukkig had hij tijd om wat vragen te beantwoorden.
Je begint je boek met een gedicht van Alexander Pope: ‘Know thyself, presume not God to scan; the proper study of mankind is man.’ Waarom koos je dit gedicht?
‘Ik vind het een prachtig gedicht en ken het uit mijn hoofd. Maar het is in zekere zin een cynisch grapje. Het is natuurlijk onmogelijk om jezelf te kennen, laat staan om God te doorgronden. Dus ik lees het als ironie. Wat ik erin lees, is dat je zonder iets van een ‘goddelijk meetinstrument’ jezelf niet kunt meten. Je bent zelf altijd de maat van de dingen. Je kunt het gedicht ook lezen als erg kritisch ten aanzien van religie of van rede. Die ambivalentie in het gedicht vind ik prachtig.’
Over religie gesproken, je noemt jezelf christen-anarchist. Wat bedoel je daarmee?
‘Ik heb weinig respect voor de kerkelijke structuur. Het heeft in mijn ogen meer kwaad dan goed gedaan. En ik veracht een niet-kritisch geloof. Voor mij geldt dat alles wat niet schudt, niet solide genoeg is. Dat waarmee je vecht, is je geloof, is mijn overtuiging. Ik vecht met de Bijbel en ik vecht met de christelijke God. Ken je het verhaal van Jacob in de Bijbel? De man die vecht met God en daarna de nieuwe naam Israël krijgt? Die naam betekent letterlijk ‘vecht met God’. Betekent dat samen mèt God tegen iets vechten? Of betekent het dat je vecht tégen God? Daar heb ik lang over nagedacht en tenslotte kwam ik tot de conclusie dat het waarschijnlijk allebei zo is. Het is een beschrijving van mijn geloof: God vecht met zichzelf via ons, en wij vechten met onszelf via God.’
‘Het verhaal van Job laat zien dat religie geen transactie is’
We hebben vandaag ook Caputo gehoord die over religie zegt dat het vaak werkt als een soort economische transactie: je gelooft iets, en dan ga je naar de hemel. Je doet goed, en dan zegent God je. Hoe kijk jij hiernaar?
‘Dat is christelijk hedonisme, dat fundamenteel onjuist is, ook al is die gedachtegang wijdverbreid. Als je kijkt naar het boek van Job, dan gaat dat hier lijnrecht tegenin. Je kunt zo rechtvaardig zijn als maar mogelijk is, maar als God een slechte dag heeft, eindig jij in de puree en God hoeft zich niet te verantwoorden. Het verhaal begint met een gesprek tussen God en de duivel en God zegt tegen de duivel: ‘Ken je Job, zie je hoe goed en rechtvaardig hij is?’ En de duivel zegt: ‘Goed? Job is een econoom. Hij offert een rund en krijgt er tien voor terug. Job zou wel gek zijn om te stoppen met offeren.’ Waarop God zegt: ‘Oké, dat gaan we testen. Laten we zien wat er gebeurt op het moment dat ik Job zijn zegeningen afneem. Als hij me vervloekt, dan heb je gelijk.’ Dit verhaal laat zien: religie is juist geen transactie. Maar Caputo heeft gelijk, voor 99 procent van de gelovigen is religie wel transactie.’
Welke rol zie jij voor theologen voor onze tijd?
‘Theologie heeft een rol in het interpreteren van een wereld die we fundamenteel niet begrijpen. Theologie zou ons moeten helpen hoe we kunnen omgaan met dat wat we niet begrijpen. Een groot inzicht van de Verlichting was dat we tot de conclusie kwamen dat we niet alles kunnen begrijpen, zelfs Einstein niet. Daarom zijn we als mensheid gaan ‘specialiseren’. De een houdt zich bezig met journalistiek, de ander met IT, weer een ander met wetenschap.
Dat specialiseren hebben we goed gedaan. Maar de tweede stap van de Verlichting, zoals ik het begrepen heb, is dat je vervolgens al die disciplines weer bij elkaar brengt en als het ware lijmt tot een nieuw geheel. Maar dat gebeurt niet. Ik denk dat filosofie en ook theologie juist bij dat samenbrengen van disciplines een belangrijke rol kunnen spelen.’
Je eindigde je boek ‘Economie van goed en kwaad’ met een soort moreel appèl: ‘Is groei het enige antwoord? Kunnen we niet tevreden zijn met wat we hebben?’ Als je naar de wereld kijkt, ben je dan pessimistisch of optimistisch op dat vlak?
‘Ik ben ‘mistisch’ (mystic in Engels, red.), hahaha. Het debat wordt beslist breder gevoerd dan voorheen het geval was. Maar er is iets wat me blijft verbazen. Vraag mensen naar de namen van bekende acteurs. Ze noemen er zo twintig op. Maar als je ze vraagt naar een bekende filosoof die nog leeft, dan wordt het stil. Het maakt me woedend dat mensen zo geïnteresseerd zijn in niet-interessante onderwerpen en zo weinig interesse hebben voor zaken die wel interessant zijn.
Wat er vandaag de dag gebeurt in de wetenschap is werkelijk ongelooflijk! Echt, ik krijg kippenvel als ik zie welke vooruitgang de wetenschap maakt, op het gebied van kunstmatige intelligentie bijvoorbeeld. Er zijn ongelooflijke dingen gaande.
Verdiep je daarom in wetenschap, want dat is een cadeau dat maar blijft geven. Want als je je verdiept in natuurkunde, dan stuit je op filosofie. Als je je verdiept in filosofie, ga je theologie beter begrijpen. Als je theologie beter begrijpt, snap je ideologie beter. Als je ideologie begrijpt, krijg je in de gaten hoe de politiek werkt.
Soms word ik ’s ochtends wakker en dan kan ik bijna niet wachten om te zien welke wetenschappelijke ontwikkelingen plaats hebben gevonden tijdens mijn slaap. Meestal is het baanbrekend nieuws. Het is echt ongelooflijk zoveel als er nu in onze tijd gebeurt. Maar ja, de mensen kijken liever sport of houden zich bezig met acteurs… En daar leren ze nou niet bepaald veel van.’
Dus toch een beetje pessimistisch?
‘Nee, dat ben ik niet. Ik ben zo naïef als mogelijk is. En ik wil naïef blijven, want ik zie dat als de grootste kracht die je kunt hebben. En met naïviteit bedoel ik niet dat je gelooft dat alles wel goed komt. Met naïviteit bedoel ik dat dingen de moeite waard zijn, zelfs als het slecht afloopt. Om met de woorden van Vaclav Havel te spreken: ‘Hope is definitely not the same thing as optimism. It is not the conviction that something will turn out well, but the certainty that something makes sense, regardless of how it turns out.’
Foto: Geert de Jong/Cheeseworks
De economie van goed en kwaad | De zoektocht naar economische zingeving van Gilgamesj tot Wall Street | Tomáš Sedláček | Uitgeverij Scriptum | € 32,50
Een beknopte kennismaking met het gedachtegoed van Tomáš vind je hier.
Sedláček werkt op het moment aan vier nieuwe boeken die in de komende twee jaar zullen verschijnen: een bundel met daarin een selectie van artikelen die alleen in Tsjechië zijn verschenen, een boek over Lilith die volgens een Joodse mythe de eerste vrouw van Adam zou zijn geweest, een boek over Job en een boek waarin hij dieper ingaat op de filosofie achter economie.
En heb je tijd, dan is deze speech zeker de moeite waard!
Geschreven door
Annemarie van den Berg
