Rust vinden en zo de wereld recht­vaar­di­ger maken: Matthias en Paul geloven erin

Matthias Olthaar is econoom en kwam tijdens zijn stage voor zijn studie internationale bedrijfskunde in de sloppenwijken van de Filipijnen terecht. Vanaf dat moment ging hij zijn eigen leven met heel andere ogen bekijken. Toen hij ook nog stageliep bij Tony’s Chocolonely zag hij in Ghana de keerzijde van het fairtradeverhaal: het grootste gedeelte van het geld komt alsnog niet bij de boeren terecht: slechts 60 cent van elke 1000 euro. Vanaf toen liet het onderwerp hem niet meer los.

Wat gaat er mis?

‘Er is zoveel mis met de economie en het doet ons geen goed. Producten gaan maar kort mee, we zijn gevoelig voor mode, en zo werken we ons in Nederland een burn-out voor dingen die ons niet gelukkig maken of die we niet nodig hebben. De brandstof van onze huidige economie is consumptie. Om dat te stimuleren moet je schadelijke dingen doen: korte levensduur, vervuilen, mensen uitbuiten. Op dit moment gebruiken we in het westen 3,5 aardbollen en 1,8 dagloner per huishouden. We denken dat we goed doen met ons economisch handelen, maar mensen in niet-westerse landen zijn beter af zonder de werkgelegenheid die wij voor hen creëren. Dat moet anders.’

Hoe komen jullie aan die 1,8 dagloner per huishouden?

'Het begon met een vraag hierover van theoloog Alain Verheij. Mijn vriend Paul Schenderling, ook econoom, heeft dat toen uitgezocht. Hij schrok zich rot van de resultaten. Zijn er werkelijk voor elk Nederlands huishouden 2 mensen elders op de wereld dagelijks aan het werk? Om er zeker van te zijn, riep hij mijn hulp in. Ik ben gepromoveerd op internationale productieketens en dook ook in de berekeningen. Helaas kwam ik tot dezelfde schokkende conclusie. We konden er niet omheen: dit is de ongemakkelijke waarheid waarin wij leven.'

Wat willen jullie hieraan gaan doen?

‘Paul en ik hebben na de publicatie van ons onderzoek in 2019 (lees hier deel 1 en deel 2) niet stilgezeten. Op 25 januari houden we een symposium 14 miljoen – naar een rechtvaardige(r) wereldeconomie. We vertellen dan over ons onderzoek en spreken een divers gezelschap van mensen uit wetenschap, bedrijfsleven, kerk en politiek. Wat is het probleem dat er zoveel mensen ver weg in dienst zijn en waarom? Wat zijn de oplossingen?

We publiceren die dag ook het boek Hoe handel ik eerlijk, met het fictieve -maar op feiten gebaseerde- verhaal van Johan, die een fairtrade rozenkwekerij in Ethiopië heeft. Hij denkt dat hij daarmee goed doet, maar in Ethiopië ontdekt hij dat zijn goede intenties niet werken. Zijn bedrijf is vervuilend, de productie kost liters water waardoor de lokale rivier opdroogt en de rozen gaan per vliegtuig de wereld over. Om vervolgens slechts een paar dagen op onze keukentafel te staan sieren. Aan de hand van die casus schetsen we de situatie van dagloners elders in de wereld. We combineren in dit boek onze economische kennis en visie met de profetische blik van Jesaja. We willen mensen daarmee bewust maken van waar we als westerse maatschappij mee bezig zijn.’

Wat moet er veranderen?

‘Het is misschien een anti-climax, maar wij denken dat de enige weg vooruit de weg terug is. Een kleinere economie, een economie van genoeg. Per persoon is er 1 hectare beschikbaar voor een goed leven en dat kan prima. Het betekent wel: geen rozen uit Ethiopië, geen iPhone, niet elke dag vlees eten, niet steeds nieuwe kleren, geen Mercedes rijden. De ongemakkelijke waarheid is dat onze luxegoederen het leven elders compromitteren. Onze economie is gericht op ontevredenheid en dit ligt aan de basis van onze consumptie.

Daarbij is rust ook een kernwoord. Wat werkt tegen begeerte is rust nemen. Dan ben je minder vatbaar voor al het lawaai en geschreeuw om je heen. Als je minder producten consumeert - omdat je ze gaat delen en ze langer meegaan - hoef je minder te werken, want je hebt minder geld nodig. Dan heb je ook meer rust en aandacht voor dingen.

Rust is de uitwerking van rechtvaardigheid. De profeet Jesaja schrijft daar in de Bijbel prachtige dingen over. Dat is natuurlijk een heel interessante gedachte voor onze maatschappij die soms zo wanhopig op zoek lijkt naar rust en ontspanning. Het is een hele industrie op zichzelf geworden. Maar als je jezelf, de ander en je natuurlijke omgeving recht doet, vind je pas echt rust. Zo kunnen er nieuwe vreugdebronnen ontstaan.'

Hoe hebben deze inzichten jouw leven veranderd?

'Ik ben hier al een tijd mee bezig. In het verleden vloog ik voor werk en vakantie, maar dat doe ik nu niet meer. Ik koop spullen en kleding tweedehands, verdiep me de herkomst van producten. Tegelijkertijd zijn we ook beperkt in wat we kunnen. Ik gooi nog wel af en toe van die smerige benzine in m’n auto en behalve een beter OV ken ik geen andere oplossing. Dat is frustrerend.
En zelf kan ik wel een refurbished laptop kopen als-ie stuk gaat, maar van m’n werk krijg ik een gloednieuwe elke zoveel jaar. De laptop is ook door dagloners tot stand gekomen en zit vol met plastics.

Maar ik weet ook: met kennis komt verantwoordelijkheid. Weten dat er mensen onzichtbaar voor mij aan het werk zijn, maakt mij heel ongemakkelijk. En deels is dat denk ik ook heel goed. In de kerk zijn we soms te vaak op zoek naar een God die ons alleen maar rust geeft. Maar God geeft ook heel veel onrust waar er onrecht is. En dat is juist mooi. Het zorgt ervoor dat we blijven zoeken naar het goede, wat in het joodse denken gelijk staat aan het leven zelf. Denk ook aan ‘Zoekt eerst het Koninkrijk van God en de rest ontvang je bovendien’. Wat we zoeken aan geluk, kwaliteit van leven, wordt ons vaak op een presenteerblaadje gegeven. Althans, zo doen marketeers het. Alles lijkt te koop. Maar de echt betekenisvolle dingen zitten niet in materialisme. Waar het dan wel zit, daar mogen we blijvend naar zoeken en dan zullen we vinden.

Dat blijven zoeken en niet moedeloos opgeven, is heel belangrijk. Ook al kan de moed je af en toe in de schoenen zinken. Ik probeer te leven vanuit het vertrouwen dat ik mezelf niet hoef te redden, niet mijn eigen toekomst hoef veilig te stellen. En daar waar je te veel bijdraagt aan onrecht door consumptie, mag je ook genadig voor jezelf zijn, zonder die genade een excuus te laten zijn om niet verder te zoeken naar wat dan wel goed is.'

Wat is dat goede wat ik kan doen?

‘We geven een aantal suggesties in het boek:

• Zoek rust en vertrouwen. Vanuit onrust wil je namelijk altijd maar meer.
• Ga het leven delen (dus ook het delen en repareren van spullen).
• Gebruik je spullen lang en ga heel bewust om met de aanschaf van nieuwe spullen die je nodig hebt: rechtvaardig inkopen is bijna onmogelijk.
• Ga minder dierlijke producten eten. We zijn sinds de jaren 60 twee keer zoveel vlees en zuivel gaan eten en twee keer zo weinig groenten. Goed voor de economie, helaas niet voor onszelf en de aarde. Laten we dat terugdraaien.
• Start een herenboerderij, waarbij je met andere huishoudens samen een boerderij begint en onderhoudt, en van de producten leeft. Dit is een voorbeeld van een concrete manier om de andere suggesties die we doen te realiseren.'

Het online symposium op 25 januari is gratis toegankelijk. Meld je wel aan via: 14 miljoen – naar een rechtvaardige(r) wereldeconomie.

Hoe handel ik eerlijk | Matthias Olthaar & Paul Schenderling | Skandalon | 240 pagina's | 19,95 euro 

Foto: Matthias Olthaar (l) en Paul Schenderling, door Jaap Schuurman 2021