Rebelse ver­pleeg­kun­di­gen gezocht – dit zijn de voordelen van buiten de lijntjes kleuren

“Het is het positief afwijkende gedrag van verpleegkundigen om in hun organisatie goede patiëntenzorg te geven en tegelijkertijd ook een fijnere werkomgeving te creëren voor zichzelf”, zo omschrijft Eline de Kok het begrip rebels leiderschap. Zij heeft zes jaar lang onderzoek gedaan naar leiderschap bij verpleegkundigen.

Wat is rebels leiderschap?

Bij rebels leiderschap is er een intern conflict bij de verpleegkundige, zo legt Eline uit. “Je wil een goede werknemer zijn, maar je hebt ook een vak geleerd. Dat vind je als verpleegkundige het belangrijkste.” Dit interne conflict heeft elke verpleegkundige, maar dat moet je wel eerst herkennen en erkennen voordat er leiderschap ontstaat. “Wanneer je iets meemaakt waar je je niet senang bij voelt, moet je dat eerst herkennen en daarna overgaan op actie. Spreek je bijvoorbeeld uit naar collega's: dit is beter voor de patiënt, hoe kijken jullie hier tegenaan? Rebels leiderschap ontstaat in kleine stapjes.”

Memla Fagirzada (38) kijkt anders naar dit begrip. Zij is verpleegkundige, Verpleegkundig Specialist (niet praktiserend), hogeschooldocent, adviseur Leren en Ontwikkelen en ondernemer. Volgens haar zijn het twee verschillende dingen. Rebellie is volgens Memla “het doorbreken van structuren en het afwijken van protocollen met als doel: zorgen voor verbetering, verandering en innovatie in de zorg. Het is creatief, disruptief en soms confronterend. Het is buiten de lijntjes kleuren en het doorbreken van de bestaande kaders”. Met als uitdaging dat het management daar niet altijd even blij mee is. Leiderschap daarentegen, is innoveren binnen de bestaande kaders. “Het doel van leiderschap is continuïteit, kwaliteit en samenwerking”, zegt Memla. “Je kan leiderschap vertonen in dat hokje met protocollen.”

Rebels leiderschap kan in hele kleine dingen zitten. “Waar normaal één persoon maximaal vier uur per dag op de afdeling mocht zijn, heb ik toegestaan dat de dochters van de patiënt twee keer vier uur op bezoek waren”, schrijft een EVA-lezeres. “Door zo nu en dan buiten de lijntjes te kleuren om er toch voor de patiënt te zijn”, luidt een andere reactie. “Zorgen is maatwerk en vereist soms buiten de lijntjes kleuren als comfort daarmee wordt bereikt.”

Waarom is rebels leiderschap in de verpleegkunde nodig?

Nu rest de vraag waarom verpleegkundigen meer positief afwijkend gedrag mogen vertonen. “Verpleegkundigen leggen juist de vinger op de zere plek in een organisatie. Zij weten waar het niet werkt. Dat komt omdat zij midden in het zorgproces zitten”, aldus Eline. “Maar ze zitten niet altijd op de plekken waar het proces opnieuw wordt ingericht.” Eline vindt afwijkend gedrag altijd positief. Het draagt wat haar betreft bij aan een positievere werkomgeving. “Ik heb het niet onderzocht, maar ik kan mij zo voorstellen dat als je niets doet met dat interne conflict, je uiteindelijk uitgeblust raakt.”

Ook Memla ziet de voordelen hiervan. “Rebelse verpleegkundigen tonen initiatief en dat zorgt voor innovatie, iets wat de zorg erg nodig heeft. Doordat je je ideeën over de zorg uitspreekt, moedig je als verpleegkundige open communicatie aan. Je inspireert elkaar om verder te denken dan de protocollen.”

De handen aan het bed

Dat interne conflict waar Eline de Kok over spreekt, herkennen niet alle verpleegkundigen. “Verpleegkundigen worden gezien als de handen aan het bed, maar het zijn ook mensen die zelf kunnen nadenken. Het wordt niet altijd geacepteerd als een verpleegkundige afwijkt. En dat hoeft niet per se van een protocol te zijn, een verpleegkundige kan ook afwijken van de normen en waarden van een organisatie”, legt Eline uit. “Uit mijn onderzoek blijkt dat leidinggevenden en artsen afwijkend gedrag van een verpleegkundige prima vinden, als de veiligheid van de patiënt maar niet in gevaar komt. En daar hangt een waarde-oordeel aan.” Hierdoor is er niet altijd ruimte voor rebels leiderschap. “Als je iets anders doet dan normaal, ligt daar een vergrootglas op. Er wordt vaak vanuit een negatieve blik naar gekeken.” Dit heeft ook te maken met controle. “Een leidinggevende vindt het spannend als hij/zij geen controle heeft over een siutatie.”

Volgens Memla zorgt ook de werkdruk in de zorg voor minder rebels leiderschap. “Ik heb zoveel diensten meegemaakt waarin ik één cliënt alle aandacht wilde geven, maar dat dit door de werkdruk echt niet kon. Ik was alleen maar aan het rennen van kamer naar kamer. Dan voel je je soms echt ontevreden over de zorg die je hebt geleverd.” Al heeft rebellie wel een mate van druk nodig. “Je gaat juist rebellie vertonen als het hokje op je afkomt”, duidt Memla. Verpleegkundigen zijn volgens Memla minder rebels omdat het werk van een verpleegkundige grotendeels protocollair is. Maar daar is Eline de Kok het niet mee eens. “Juist doordat het werk protocollair is en verpleegkundigen hun eigen profesionele perspectief hebben, gaan ze rebelleren.”

• Liefde voor de zorg: ‘Óf ik word zeeman óf verpleegkundige’

  Liefde voor de zorg: ‘Óf ik word zeeman óf verpleegkundige’

Rebellie tijdens corona

In het proefschrift van Eline de Kok wordt in één hoofdstuk de coronacrisis aangehaald, een periode waar veel rebels leiderschap werd vertoond omdat het niet anders kon. “Je had allerlei tekorten, waardoor je wel creatief en innovatief moest zijn als verpleegkundige”, weet ook Memla uit eigen ervaring. Ook in de reacties van Eva-lezers wordt deze periode genoemd. “Tijdens de coronaperiode heb ik eens een hele familie binnengesmokkeld om afscheid te nemen van hun oma”, schrijft een lezer. “Nieuwjaarsdag op de corona-afdeling heb ik toch de dochters toegelaten bij een stervende patiënt”, schrijft een ander.

Tips voor verpleegkundigen

Wil je rebelser worden als verpleegkundige? Dan is het “belangrijk dat je actief je observaties en ideeën deelt met je team”, zegt Memla. “En doe dat op een professionele manier, zodat het management jouw ideeën serieus neemt.” Daarnaast is het fijn om steun te zoeken bij je collega's. “Als jou iets is opgevallen dat beter kan, ben je vast niet de eerste met dit idee.” Bundel je krachten, dus. “Als je een innovatief idee samen met je team presenteert, word je vaak eerder serieus genomen.”

Rebels leiderschap is misschien een term die negatief opgevat kan worden, zeker bij een leidinggevende. “De volgende stap is dan ook: ga het gesprek aan met je leidinggevende en leg uit wat je doet en waarom je het doet", tipt Eline. “Zo blijf je niet in aannames hangen. Zorg er ook voor dat de leidinggevende nieuwsgierig naar jou wordt. Communiceer op een onderzoekende manier met elkaar.” Eline heeft ook een boodschap voor het management. "Koester die rebelse verpleegkundige. Zij leggen de dingen bloot waar je de zorg op kunt verbeteren. Als je die verpleegkundige koestert, creëer je een omgeving waar je met plezier samen kunt werken. Daardoor behoud je de verpleegkundigen ook."