Polarisatie is zo slecht nog niet | Het Nationaal Religiedebat

Polarisatie is niet per se het probleem, betoogt hoogleraar en voormalig Theoloog des Vaderlands Stefan Paas. Het kan namelijk helpen om je denkrichting te bepalen. Als er echter een strijdmodel overheen gegooid wordt, begint de ellende. Zo ontstaan er soms groepen rondom een hele kluit aan standpunten, is zijn ervaring. Als je pro-boeren bent, ben je ook voorstander van de politiek van Netanyahu en ben je van mening dat Zwarte Piet waardevol cultureel erfgoed is.

Echter, als je Greta Thunberg fantastisch vindt, dan zie je abortus als een groot goed, en vind je het belangrijk dat het slavernijverleden bespreekbaar gemaakt wordt. Standpunten worden op die manier onderdeel van een groepsidentiteit. Wanneer je de andere groep op één punt gelijk geeft, dan wordt dat gezien als verraad aan je eigen groep, en lig je eruit. 

Opiniedruk

De extreme stem overheerst de gematigde stem, stelt Denker des Vaderlands Daan. Het is volgens haar het grootste probleem in het publieke debat. Ze haalt een onderzoek van het SCP aan, waaruit blijkt dat een groot deel van de Nederlanders zich zorgen maakt over polarisatie en het idee heeft dat ze niet langer meer in het midden mogen zitten met hun standpunten. Je moet een keuze maken voor een van de uitersten. Opiniedruk, noemt ze dat. 

Het frappante is dat dit grote aantal Nederlanders zelf wel ergens in dat gematigde midden zit. Hoe kan dat? Volgens Roovers krijgen de extreme radicale opvattingen te veel aandacht, waardoor het vervolgens lijkt alsof dat het midden amper meer bestaat. Ook zelf maakt ze dat mee. Ze wordt uitgenodigd om ergens te spreken, met het verzoek om vooral een lekker uitgesproken standpunt in te nemen. Of ze wordt gevraagd voor een debat, bijvoorbeeld met Paul Cliteur of… 'Nou ja, eigenlijk is het altijd Paul Cliteur', zei ze. Er gaat gelach op in de zaal.

Het is herkenbaar. Extreme standpunten zijn nou eenmaal spannender. Ook hier op Lazarus geldt dat zo. Zeg nou zelf, Christen zijn = pacifist zijn, dat trekt aandacht en roept waarschijnlijk direct (tegen)reacties op. Stel dat het stuk een titel had gehad als 'Waarom er iets te zeggen is voor een christelijk pacifisme'. Saai! Klik, scroll, weg ermee, waar is de ophef?

Riskeer een blauw oog

In samenwerking met de zaal worden er ook oplossingen aangedragen om met dit probleem om te gaan. We maken een lijst, waarop de belangrijkste oplossing toch wel die van persoonlijke ontmoeting is. 'Online zal je nooit een blauw oog geslagen worden, en eigenlijk moet je dat risico wel durven lopen', vindt Roovers. Paas vertelt hoe zijn ervaring is dat je in persoonlijke ontmoetingen ineens voorbij de standpunten van de ander kunt kijken, en ontdekt dat je bijvoorbeeld dezelfde muziek draait, kinderen van dezelfde leeftijd hebt of naar dezelfde kerk gaat.

Dat er zoveel verbinding gezocht wordt deze avond is een verademing. En toch mis ik daardoor ook wat. Religie komt uiteindelijk niet zoveel aan bod. Stefan Paas beweert in zijn verhaal dat juist religie misschien wel in staat is de scherpe kantjes van de polarisatie eraf te halen. Religie kan mensen tegen elkaar opzetten, maar religie kan mensen juist ook - voorbij al hun standpunten en meningen - bij elkaar brengen. 'We hebben nog niets gevonden dat beter lijmt dan religie', zegt hij. Hij belooft hier later op de avond verder op terug te komen, maar daar komt het niet meer van.

Daan Roovers noemt religie even in haar verhaal en geeft aan dat ze wel wat ziet in de oplossing van de denkers John Locke en Baruch Spinoza: je persoonlijke levensovertuiging moet je zoveel mogelijk buiten het publieke debat houden. 'Nou, dat gold volgens Locke anders niet voor atheïsten', reageert Stefan Paas. Misschien is het vermijden van polarisatie inmiddels een hoog doel is geworden deze avond, maar volgens mij hadden de twee sprekers hier best nog wat over door kunnen debatteren.

Polarisatie gezond?

Beide denkers geven toe dat polarisatie niet altijd slecht is. Elke emancipatiebeweging begint met mensen die uitgesproken ergens voor op de bres staan, zo benadrukt Roovers. Ik kan zelf in deze tijd van het jaar niet anders dan direct denken aan de uitgesproken activisten die pleiten voor de afschaffing van Zwarte Piet. Wat nu inmiddels een gematigde opvatting is – laten we die Piet maar roetvegen geven – was dat zes jaar geleden nog verre van. En dat is volgens mij toch te danken aan de mensen die ergens voor hebben durven te staan, al werd dat waar ze voor stonden aanvankelijk gezien als “extreem”. 

Ik moet ook denken aan een gesprek dat Krista Tippett voert op haar (naar mijn uitgesproken mening) fantastische podcast OnBeing. In dit gesprek komen een voorstander en een tegenstander van abortus aan het woord. Het onderwerp is er dus typisch zo een waarbij het nogal eens hard tegen hard gaat. Maar dat gebeurt niet. De vragen die aan beide deelnemers gesteld worden waren: Wat in je eigen positie vind je lastig? En wat in de positie van de ander vind je goed?

Het is alweer even geleden dat ik het gesprek beluisterde, maar beiden weten die vraag op een eerlijke en kwetsbare manier te beantwoorden, zonder dat ze hun eigen standpunten loslaten. ‘Als er niet ergens in het midden een breuk te vinden is, waarin mensen van beide kanten pertinent weigeren om de ander als kwaadaardig te zien, blijft dit een gevecht’, zo zegt Frances Kissling, een van de deelnemers aan het gesprek. 

Het debat (dat stiekem misschien niet echt een debat was, maar toch een heel vruchtbare uitwisseling), gesprekken als deze op de podcast OnBeing, maar net zo goed de activisten die bereid zijn om oncomfortabele extreme standpunten in te nemen… ze geven me allemaal hoop dat het toch kan: een gezonde polarisatie omarmen én met elkaar in gesprek gaan. 

Het Nationaal Religiedebat vond plaats op dindsdag 26 november in Rotterdam en is een samenwerking van ForumC, dagblad Trouw en debatcentrum Arminius.