Hebben we niet een nieuw perspectief op de waarheid nodig?

Gerko wil het eens hebben over waarheid. Want in onze tijd van fake news lijkt het wel of waarheid een synoniem is voor feitelijkheid. Maar klopt dat wel? 

‘De waarheid bestaat niet’, hoor je regelmatig mensen zeggen vandaag de dag. Op Facebook krijg je er dan dit plaatje bij:  

In onze tijd geloven veel mensen niet in de waarheid. Het hoort bij het tijdperk dat we het postmodernisme noemen. Dat is de tijd van na de Tweede Wereldoorlog, en de tijd waarin mensen zeiden: wij hebben onze buik vol van waarheid. Toen we allemaal religieus waren, hadden we oorlog, daarna geloofden we in vooruitgang door communisten, fascisten en nazisten te worden, maar toen kregen we ook oorlog.

Weet je wat we doen? We stoppen met grote verhalen. Geen religieuze en ook geen niet-religieuze verhalen. We geloven nergens meer in. Misschien alleen nog in nuance. We zijn sceptisch geworden. Cynisch. 

Fake news 

Maar toen werd Donald Trump president en er gebeurde iets opvallends: de waarheid bleek toch niet zo onbelangrijk. Opeens ging het overal over ‘fake news’ en ‘post truth’. The New York Times mat zich na de verkiezing van Donald Trump een nieuwe slogan aan: Truth is more important now than ever.  

Alle kranten, ook in Nederland, hebben sinds Donald Trump fact-checkers in dienst. Die moeten nagaan of wat er geroepen wordt eigenlijk wel klopt. Het is echt een vak geworden. Feiten, zo hebben we met z’n allen ontdekt, die vinden we heel belangrijk. We willen graag dat onze politici zich houden aan de feiten. Feiten als: 

– Bij Obama’s inauguratie waren meer mensen dan bij Donald Trumps inauguratie.
– Mensen kunnen niet vliegen als vogels (ook Donald Trump niet).
– Donald Trump is momenteel de president van de Verenigde Staten.  

Feiten=waarheid?

Maar wacht, als we geloven in feiten, geloven we dan niet ook gewoon in de waarheid? Is het niet zo dat het woord ‘feit’ het woord ‘waar’ impliceert? Ik heb er een testvraag voor bedacht. Komt–ie:  

Bestaat er zoiets als een niet-waar feit?  

De meeste mensen zullen zeggen van niet. De meeste filosofen ook. Het woord ‘feitelijkheid’ impliceert ‘waarheid’. En dus geldt dat ondanks dat postmoderne mensen zeggen niet in waarheid te geloven, ze er misschien toch in geloven. Bijvoorbeeld als het over feiten gaat. 

Gek eigenlijk: praten over feitelijkheid is de normaalste zaak van de wereld, maar praten over waarheid niet.  

De waarheid en wij: burn-outs  

Mijn gedachten over waarheid werden getriggerd door een interview dat ik las in de Volkskrant met Maarten Coolen, een cultuurfilosoof die zich de laatste tijd specialiseert in burn-outs. Mensen die een burn-out krijgen, zei hij, zijn vaak mensen met idealen. Of specifiek: mensen die intrinsiek gemotiveerd zijn. 

Intrinsiek gemotiveerde mensen die in de zorg werken, werken daar omdat ze mensen willen helpen. En mensen die in het onderwijs werken, zijn daar om kinderen een stap verder te helpen. In het bedrijfsleven werken mensen die de wereld een stuk mooier willen maken. Mooie idealen, maar niet verstandig, zeker niet burn-outtechnisch gezien, zegt Maarten Coolen. In de praktijk komt het werk namelijk heel ergens anders op neer. In plaats van zorgen, moeten mensen ook administreren. Ze moeten tot op de minuut nauwkeurig rendabel zijn en hun werk plannen. Maar daar zijn ze niet voor gekomen. Frustratie ligt op de loer. Te veel motivatie. Te veel idealen.  

Ik vond het een interessante gedachte. Want ik zag een parallel met waarheid in onze tijd en vroeg mezelf het volgende af:  

– Zou het bijvoorbeeld zo kunnen zijn dat we zo druk bezig zijn met feiten, dat we vergeten dat feiten in het kader staan van iets groters: de waarheid?
– Kan het zijn dat we zo druk bezig zijn met cijfers dat we vergeten dat cijfers in het kader staan van iets groters: idealen? 

Het probleem van Batman

Er zijn filosofen die zeggen dat dit inderdaad een probleem is van postmoderne mensen. We zijn verleerd om te leren denken in overkoepelende termen. We zijn verleerd te denken in grote verhalen. En dat levert problemen op.

Ik illustreer dit even met het Batmanprobleem. Bruce Wayne is een rijke zakenman. Hij geeft leiding aan een eeuwenoud familiebedrijf dat tevens een van de grootste holdings van de wereld is. Maar ’s avonds verandert Bruce in Batman. Hij trekt een vleermuizenpak aan en bestrijdt de misdaad. 

Geweldig verhaal natuurlijk. Ergens zouden we allemaal wel Batmen willen zijn. Maar het verhaal heeft een gekke dubbele laag. 

Want in het conglomeraat waar Bruce overdag leiding aan geeft, zijn allerlei bedrijven actief. Maar het belangrijkste waar Bruce in handelt, zijn wapens (kijk maar na op Wikipedia).
Dan rijst natuurlijk de vraag: bestrijdt Bruce ‘s nachts niet, wat hij overdag veroorzaakt? Vormt het dagelijks leven van Bruce niet een van de oorzaken van de criminaliteit die hij ‘s nachts bestrijdt?  

Niet alleen als het gaat om wapens – maar ook als het gaat om de criminelen zelf. De bedrijven van Bruce zijn bijvoorbeeld wel ‘groen’, maar niet sociaal. En precies dat (kansloosheid op de arbeidsmarkt) zou zomaar een reden kunnen zijn waarom Bruce’ nachtelijke tegenstanders überhaupt in de criminaliteit zijn beland. Batman dweilt met de kraan open, schreef ik eerder al. 

We lopen vast

En precies dat speelt ons allemaal parten, zo zeggen filosofen. We hebben misschien best een overtuiging, we hebben wel idealen, we zijn wel intrinsiek gemotiveerd – maar ons handelen spreekt een andere taal.  

Vergelijkbaar als met de waarheid: veel mensen zeggen wel dat ze niet geloven in de waarheid, maar uit hun handelen blijkt iets anders (ik schreef er hier eerder al over). 

En precies dat mechanisme ligt onder onze burn-outs, zou je kunnen zeggen. We doen wat anders dan we zeggen of willen. Maar dat niet alleen: we hebben het nauwelijks in de gaten. We lopen vast, maar we weten vaak niet waarom.  

Terug naar de waarheid

Er is een filosoof die veel heeft betekend voor het nadenken over waarheid in de hedendaagse filosofie. Zijn naam is Martin Heidegger . Hij stierf nu zo’n 50 jaar geleden. Martin Heidegger was fout in de oorlog, dat heeft z’n reputatie geschaad, maar er is de laatste tijd weer meer aandacht voor zijn werk. 

Een van de dingen die Heidegger heeft gedaan, was opnieuw nadenken over wat waarheid is. Ook hij constateert dat we snel bij feitelijkheid uitkomen, als we het over waarheid hebben. Het liefst natuurkundige feiten. E=mc2. Dat is onbetwijfelbaar waar. En wetenschappers zijn de hoeders van de waarheid – zij helpen ons om de wereld in te delen.  

En toch, zei Heidegger, heb ik het idee dat we iets verloren zijn. Hij ging op zoek naar de bronnen van waarheid en kwam uit bij de Griekse filosofie. Daar, in het oude Griekenland gingen de eerste filosofen op zoek naar de waarheid. Hun woord ervoor was a–letheia. 

Maar a-letheia, zei Heidegger, is een ontkenning. En daaruit blijkt dat de Oude Grieken anders keken naar de waarheid dan wij tegenwoordig. Want ‘letheia’ betekent ‘bedekken’. En a-letheia, waarheid, betekent dus het tegenovergestelde: ont-dekken. Dis-closure, Erschlossenheit.  

Soms kom ik het museum, zei Heidegger. En dan zie ik een schilderij, bijvoorbeeld van Van Gogh.  

Afgebeeld zijn twee schoenen. Oude, afgetrapte schoenen, in een geel licht. Ik sta erbij en het raakt me. Ik vraag me af: van wie waren die schoenen? Gebruikten ze in de 19e eeuw ook al dit soort schoenen? En waarom heeft Van Gogh ze getekend? Het is alsof het schilderij een raam is naar een nieuwe wereld. Ik ontdek er nieuwe dingen in, ik ontdek nieuwe dingen aan mezelf.  

Zou dat dan niet net zo goed waarheid zijn?  

Een nieuw perspectief  

Misschien is dat wat we nodig hebben, vandaag de dag. Een nieuw perspectief op waarheid. Breder dan alleen ‘feitelijkheid’. Een begrip van waarheid dat ook ‘idealen’ en ‘nieuwe dingen ontdekken’ omvat. Een begrip van waarheid waarin ‘waarden’ niet vermeden worden. Waarheid als een term van waar het echt om gaat. 

Maar let op, zouden de Batman-filosofen zeggen: dat is niet eenvoudig vandaag de dag. Net als Bruce Wayne hebben we vaak niet in de gaten hoe ver we af zitten van onze idealen.

Wat je dan nodig hebt, is een ontdekking. Een goed (onverwacht) gesprek, een confrontatie die je misschien liever niet had willen meemaken. Een cursus, een kunstwerk, een ander soort vakantie, een onverwacht inzicht, iets nieuws. Iets dat eventjes je wereld op z’n kop zet. Een ervaring die je weer even anders doet denken over de waarheid.  En dat kan zelfs een presidentsverkiezing die anders afloopt dat je dacht (en wilde) – maar die wel een paar nieuwe inzichten oplevert. 

NB: een aantal van de ideeën in dit blog heb ik uitgebreider uitgewerkt in mijn boek Ongeneeslijk Religieus 

Hier vind je een fragment uit dit boek.