'Mokum' vertelt Joodse geschiedenis van Amsterdam

Amsterdam speelt een belangrijke rol in de Joodse geschiedenis. Omgekeerd heeft de Joodse gemeenschap veel betekend in de ontwikkeling van onze hoofdstad. In de tweedelige EO-documentaire Mokum (Jiddisch voor ‘plaats’) van Heleen Minderaa nemen historici Bart Wallet en Irene Zwiep de kijker mee op een historische reis door de stad.

De eerste Joodse immigranten komen in de zeventiende eeuw vanuit Portugal naar ons land. Amsterdam is een van de rijkste steden ter wereld en volop in ontwikkeling. De snelle groei vraagt om ruimte en zo ontstaat het eiland Vlooienburg, waar vooral Joodse migranten zich vestigen. In Mokum vertelt Bart Wallet meer over deze Portugese Joden.

'Nieuwe christenen'

“Zo noemen we ze wel, maar hoe ‘Portugees’ en ‘Joods’ waren ze precies? Veel Joden waren eerst Spanje ontvlucht, omdat iedereen daar katholiek moest zijn. Maar in Portugal laten ze zich later katholiek dopen om deel te kunnen nemen aan de samenleving. En al gaat die overstap niet van harte, lang gaat het redelijk goed, totdat de inquisitie eind 16e eeuw wel heel nadrukkelijk bij de ‘nieuwe christenen’ achter de voordeur komt kijken.”

(Tekst loopt door onder de foto.) 

Voor veel Joden, actief in de handel, is Amsterdam een aantrekkelijk alternatief. “Het stadsbestuur hoeft niet naar een koning of paus te luisteren,” licht Irene Zwiep toe. “Het heeft de handen vrij om het eigen belang te dienen en heeft een gastvrij immigratiebeleid. De Joodse immigranten, met hun uitstekende netwerken, konden een goede bijdrage leveren aan de handel.”

Op geloofsgebied maken de immigranten uit Portugal een verrassende keuze

In Nederland staan de immigranten voor een spannend dilemma. Blijven ze katholiek of kiezen ze voor het protestantisme, de dominante stroming? Ze maken een verrassende keuze, vertelt Irene: “Ze zijn niet naar Amsterdam gevlucht om Joods te kunnen worden, maar kiezen in Nederland wel voor het geloof van hun voorouders. Hierdoor moeten ze wel zelf een vorm van Jodendom ontwikkelen, aanvankelijk stilletjes, later openlijk.” In de Joodse wijk verrijst de Portugese synagoge, de Esnoga, die door de bouw en het indrukwekkende interieur een bezienswaardigheid is. Hoe reageert deze gemeenschap op de komst van Asjkenazische Joden, afkomstig uit veel noordelijker streken dan de Portugezen, én veel armer?

De Amsterdamse Joden verdienen de kost met de handel in geld, diamanten, suiker, tabak en zijde. Zoals voor alle groeperingen geldt, zorgt ook de Joodse gemeenschap voor hun hulpbehoevende ouderen en wezen. Maar het is niet allemaal pais en vree in de stad, want als de economie eenmaal krimpt, wordt het voor Joden moeilijk hun eigen gemeenschap overeind te houden.

Zelfde rechten?

Zeker de arme Joden worden getroffen en vangen de eerste klappen op. Door de Amsterdammers worden ze met de nek aangekeken. Ze zouden banen inpikken en ziekten verspreiden. In dit tweeluik wordt duidelijk dat Joden niet vanzelf dezelfde rechten kregen als andere inwoners. En ook dat het hebben van dezelfde rechten nog niet tot een gelijke behandeling leidt

Kijk afl. 1 en 2 van 'Mokum' hier terug