Stop de victim blaming: slachtoffers van seksueel geweld dragen geen schuld

Let op: in dit blog gaat het over ervaringen met seksueel grensoverschrijdend gedrag

Ik was ongeveer 13 jaar. Ik paste op bij de kinderen van een stel en hun vader zei toen hij in de avond thuiskwam: ‘Wat een geile broek heb jij aan voor de maandag’. Ik verstijfde, was plots bewust van mijn naïviteit en bedacht dat het ook niet slim was om een leren broek te dragen. Want zoals gebruikelijk is bij seksueel grensoverschrijdend gedrag kijk je automatisch eerst naar jezelf. Ook ik.

Een paar jaar later fietste ik ’s nachts na het uitgaan stiekem alleen door het bos naar huis. Ik zei dat ik werd thuisgebracht (wat niet zo was), want anders mocht ik niet uit van mijn ouders. Ik was ervan overtuigd dat als er iets zou gebeuren dat het dan dus mijn eigen schuld zou zijn, want je moet ook niet als meisje door een donker bos fietsen.

Terwijl ik daar fietste, zag ik ineens een jongen op het fietspad. Zijn rug naar mij toe, capuchon op. Ik kon niet anders dan om hen heen dus met volle vaart fietste ik erlangs. Terwijl ik dat deed, schoot zijn arm naar links. Hij stompte recht in mijn buik. Ik kon gelukkig op het nippertje ontkomen.

In shock kwam ik thuis, maar ik vertelde het aan niemand. Ik had namelijk iets gedaan waarvan ik wist dat het gevaarlijk was. Het was mijn eigen schuld. Daar was ik van overtuigd.

Dat is ook niet zo slim

Helaas was ook bij mij de stap van self blaming naar victim blaming niet zo groot. Op een avond stond ik in het rokershok van een club. Overstuur kwam er een meisje binnenstormen. Huilend vertelde ze aan mij en een paar vriendinnen dat ze was aangerand.

We toonden empathie, riepen iemand van de club erbij en vroegen wat er was gebeurd. Ze was met de jongen naar een parkje dichtbij gelopen. Zij wilde alleen zoenen en hij wilde meer. Ik herinner mij niet exact onze reactie, maar er klonken beschuldigingen doorheen. Want het was toch ook niet verstandig om met hem mee te gaan naar een donker park? Had ze dit niet kunnen verwachten?

Traumaverwerking kan langer duren

Slachtoffers van seksueel overschrijdend gedrag hebben vaak last van gevoelens van schaamte en schuld. Victim blaming - ‘waarom heb je dan niet …’- versterkt dit. Het gevolg is dat de verwerking van het trauma hierdoor langer kan duren en het levert in sommige gevallen zelfs meer schade op dan het incident zelf.

Helaas ben ik niet de enige die de neiging heeft tot victim blaming. Zo krijgt driekwart van de slachtoffers die ermee naar buitenkomt ten minste één beschuldigende opmerking van bijvoorbeeld vrienden. De reacties op Twitter op de oud-deelnemers van The Voice die hun verhaal deden over het seksueel grensoverschrijdend gedrag waarmee ze te maken hadden gehad, bevestigen dit:

Victim blaming zit ingebakken

Psycholoog Iva Bicanic, de voorzitter van het Landelijk Centrum Seksueel Geweld, geeft aan dat we als samenleving de afgelopen 50 jaar rondom seksueel grensoverschrijdend gedrag veel hebben geleerd als het gaat om de omvang, impact en gevolgen ervan. Maar als het gaat om omgang met de slachtoffers is er niets veranderd. Victim blaming zit nog steeds ingebakken in onze cultuur en op dat gebied staan wij al 50 jaar stil.

Sterker nog, toen ik dit schilderij zag (zie foto boven) besefte ik dat de tijd niet slechts 50 jaar heeft stilgestaan, maar al stilstaat sinds het jaar 0 en daarvoor. Op het schilderij hierboven is het verhaal geschilderd uit het (apocriefe) Bijbelhoofdstuk Daniël 13 waarin twee oude mannen een vrouw, Susanna, aanranden terwijl ze aan het baden is. Ze dreigen dat ze haar reputatie zullen vernietigen als ze er niet in meegaat. Zij draagt hoe dan ook de schuld.

De vanzelfsprekendheid waarmee de schuld automatisch bij het slachtoffer werd gelegd, zegt iets over hoe de cultuur toentertijd was. De verantwoordelijkheid voor seksueel overschrijdend gedrag lag bij de vrouw. Als er iets gebeurde, lag het aan haar: ze had bijvoorbeeld haar haar niet goed bedekt door een hoofddoek en daardoor begeerte opgewekt. Of zich op een verkeerde plek gebaad. 

Jezus keerde het om

Er was en is een paradigmashift nodig. Als iemand daar bekend om stond dan was het wel Jezus. Zo zegt hij op een gegeven moment tegen de wetgeleerden van zijn tijd: ‘Jullie hebben gehoord dat gezegd werd: “Pleeg geen overspel.” Dit zeg Ik daarover: “Iedereen die naar een vrouw kijkt en haar begeert, heeft in zijn hart al overspel met haar gepleegd.”

Door deze opmerking keert Jezus de verantwoordelijkheden om: hij die begeert, is schuldig en niet zij die begeerd wordt.

Maar hoe ziet het omdraaien van de verantwoordelijkheden er dan concreet uit in het hier en nu? Een treffend voorbeeld hiervan vind ik dit verhaal:

‘Toen ik klein was vroeg ik mij af waarom meisjes hun benen over elkaar moesten slaan. Toen mij verteld werd: “omdat jongens anders onder jouw rok kijken”, zei ik: “Dan vertel je tegen jongens dat ze niet onder onze rok moeten kijken”.
Mijn oma werd heel boos op mij, maar mijn oom zei dat ik geweldig was en gaf mij een high-five.’

Tweeduizend jaar na Jezus vertellen we vrouwen nog steeds dat ze moeten oppassen met wat ze dragen, waar en wanneer ze zich bevinden, wat ze zeggen en hoe ze over komen. Als er dan toch iets gebeurt, dan is een gevalletje ‘eigen schuld’. En de boodschap naar daders lijkt uit te blijven.

Verantwoordelijkheid bij de juiste personen

Ik hoop dat we kunnen bijdragen aan een cultuur waarin de verantwoordelijkheid bij de juiste personen komt te liggen. En waarin voor slachtoffers social support is, zodat ze hun verhaal (eerder) durven te vertellen.

Ik besef dat die verandering ook bij mezelf begint. Ik kan mijn reactie van toen bij de club helaas niet meer veranderen. Vaak heb ik aan dit moment teruggedacht en ik had het graag over willen doen. Ik had willen zeggen: ‘Iedereen, behalve jij zou een schuldgevoel moeten hebben. De dader, ik en de omstanders – niet jij. Het spijt me.’

Het schilderij dat Anne hierboven bekijkt is geschilderd door Paolo Caliari en te zien in het Louvre Museum in Parijs.