Kli­maat­ver­an­de­ring: 'water is wereldwijd een urgent thema'

Honderden liters grondwater klateren onophoudelijk over de viertrapswaterval in de cascadehal van het waterwinstation van waterbedrijf Vitens bij het Betuwse dorp Zoelen. Zo’n 900.000 liter per uur.

Je zou dit water al best kunnen drinken, verzekert een medewerker. De kleilaag van de Betuwe houdt veel vuil tegen. Mogelijk ruikt het water wat muf en als je het zou laten staan, zou het op den duur een bruinige kleur krijgen, door ijzer en mangaan dat van nature veel in grondwater voorkomt. Ervan drinken kan echter geen kwaad.

Vier kilometer verderop wordt het water gewonnen, nabij Kerk-Avezaath, vlak bij Tiel. Het komt van dertig tot zestig meter diepte en heeft het hele jaar door een vrij constante temperatuur. Rond de twaalf graden Celsius. Vijf pompen halen het water naar boven en transporteren het via een leiding naar Zoelen. Daar gaat het over de cascade en komt er zuurstof bij. Nadat het vervolgens in filterbakken is gezeefd en ontdaan van ijzer en mangaan, voldoet het water aan de strenge Vitens-normen voor drinkwater.

Jaarlijks onttrekt Vitens – het waterbedrijf voor de provincies Gelderland, Utrecht, Flevoland, Overijssel en Friesland – bij Zoelen 4,1 miljoen kubieke meter water aan de bodem. Dagelijks levert de productielocatie 10 miljoen liter aan zo’n 34.000 huishoudens in Tiel en omgeving. Bij warm weer wordt zo’n 30 procent meer verbruikt. ‘Zoelen’ kan tot 16 miljoen liter gaan. Daarmee behoort het station tot de middenmoot van de 110 productiebedrijven bij Vitens.

Bijna 370 miljard liter drinkwater produceert Vitens jaarlijks voor zijn 5,9 miljoen klanten. Vaak wordt dat water gewonnen in de eigen omgeving van de afnemers. Het gebruikte grondwater is onder andere regenwater dat langzaam de ondergrond in is gesijpeld.

Droge zomers

Dagelijks schoon drinkwater lijkt vanzelfsprekend, maar dat is het niet. Twee miljard wereldburgers – één op de vier – heeft geen toegang tot veilig drinkwater. Ook in ons land staat betrouwbaar drinkwater onder druk. Het RIVM luidde in april de noodklok. Om te voorkomen dat Nederland in 2030 een tekort aan drinkwater heeft, zijn dringend maatregelen vereist.

“Het klimaat verandert”, zegt Vitens-woordvoerder Rik Dogger. “Extreem weer komt steeds vaker voor, zoals hoosbuien en droge zomers. En dat merken we. Op warme dagen zien we flinke pieken in het drinkwaterverbruik, terwijl door neerslagtekorten grote gebieden in Nederland vaak structureel te droog zijn. Met tal van organisaties werkt Vitens daarom aan een duurzaam waterecosysteem.”

Van oudsher is Nederland gericht op ‘droge voeten’. Al het regen- en rivierwater werd zo snel mogelijk afgevoerd naar zee. Het besef groeit dat dit nadelig is voor het grondwaterpeil en daarmee voor de natuur, de landbouw en de drinkwaterbedrijven. Het regent minder vaak en als het regent, is dat zo hard dat het regenwater onvoldoende tijd heeft om in de grond te trekken. Water vasthouden in plaats van afvoeren, is nu het devies.

Meer hoosbuien

Voor de waterschappen is er volop werk aan de winkel. “Extreem weer is niet iets van de komende jaren, het is een realiteit in ons dagelijks werk”, zegt Jelmer Krom van Waterschap Rivierenland op de dag dat storm Poly in Nederland huishoudt. “De zwaarste zomerstorm ooit. Een paar jaar geleden hadden we in juli hoogwater, ongekend voor die maand, meestal heb je dat ’s winters. Vorig jaar zomer golden voor de Betuwe, Nijmegen en Altena beregeningsverboden. Afgelopen januari was er wateroverlast op de Beneden-Linge.” Weersituaties die duidelijk maken dat er wat met het klimaat aan de hand is.

“Collega’s die soms al veertig jaar meelopen, nemen een toename aan hoosbuien waar”, meldt communicatieadviseur Krom, eerder teamleider dijkbeheer en peilbeheer. “Vroeger kon het een dag of twee flink doorregenen, maar in een halfuur tijd – bám – veertig millimeter regen, dat zagen ze eerder nooit en nu met toenemende regelmaat.”

Waterschap Rivierenland omvat het hele rivierengebied in Midden-Nederland, van de Duitse grens bij Lobith tot aan de Biesbosch en Kinderdijk in de Alblasserwaard. Krom herinnert zich de zomer van 2014. “Zware buien gaven veel wateroverlast bij Werkendam. De afgelopen jaren investeerde ons waterschap daarom tonnen in het watersysteem daar. Duikers zijn nu ruimer, we maakten waterberging mogelijk – tijdelijke opvang voor regenwater.”

Her en der in het werkgebied is onder regie van Rijkswaterstaat meer ruimte gegeven aan de rivieren, zodat die bij een hogere waterstand kunnen uitdijen. Verder staat dijkversterking hoog op de prioriteitenlijst. Op dit moment wordt gewerkt aan de noordelijke dijken langs de Waal, als onderdeel van een landelijk programma.

Gazon op vakantie

Langere perioden van droogte en laag water in de rivieren – een andere uiting van de klimaatverandering – vragen ook om actie van het waterschap. In de Betuwe heeft de droogte consequenties voor de fruitteelt en de boomteelt. Krom: “Daar kun je nog vrij lang water aanvoeren vanuit de rivier, maar met heel lage rivierstanden en bij hittegolven heeft dat ook een grens. Gelukkig beseffen telers dat het water in een droge zomer een keer opraakt. Het is mooi als ze de beregening op elkaar afstemmen, zodat ze niet allemaal tegelijk de sloten leegtrekken. We zien hen ook investeren in watervoorraad en in beregening die minder water vraagt: druppelbevloeiing in plaats van met een kanon maar water door de lucht blijven schieten. Effectief watergebruik maakt al veel verschil.”

Gemeenten en provincies houden rekening met de klimaatverandering. “Gelukkig wordt ons schap vaker in een vroeg stadium bij plannen betrokken, zodat nieuwe woonwijken niet helemaal verstenen, er groen wordt aangeplant, en wadi’s en overloopgebieden ruimte voor regenwater bieden.”

Het waterschap kan niet zonder medewerking van bedrijven en burgers, stelt Krom. “Jouw achtertuin is echt je eigen pakkie-an. Je tuin vergroenen, tegels weghalen, heeft effect. Vang je de regen op om daarmee later de planten in de tuin water te geven? Kan het regenwater de bodem in zakken of moet alles door het rioolputje?”

Ook Vitens vraagt het hele jaar door aandacht voor waterbesparing, met de campagne ‘Wijs met drinkwater’. Rik Dogger: “Met elkaar hebben we de verantwoordelijkheid om spaarzaam om te gaan met water. Moet het nog wel normaal zijn dat het gras in de tuin altijd groen is, of mag je gazon in de zomer ook ‘op vakantie’?”

Landbouw

Water is wereldwijd een urgent thema. “De effecten van klimaatverandering worden overal ter wereld steeds duidelijker merkbaar. We hebben te maken met zeespiegelstijging en risico’s op overstromingen. Andere gebieden worden juist steeds droger”, zegt Karin Andeweg, teamleider water en voedsel bij de Wageningen Universiteit & Research (WUR), op Wur.nl. Met collega’s bezocht ze in maart in New York de waterconferentie van de Verenigde Naties, de eerste sinds 1977.

Volgens Petra Hellegers, hoogleraar economie van water en klimaatverandering in Wageningen, heeft de conferentie laten zien dat er “een nieuw besef” ontstaat dat actie noodzakelijk is. Door klimaatverandering daalt de beschikbare hoeveelheid zoetwater. Tegelijk groeit de wereldbevolking en groeit door de voedselbehoefte de vraag naar water alleen maar. “Water wordt bovendien steeds meer gebruikt in de energievoorziening, wat extra druk legt op de watervoorraad, waarvan nu 70 procent voor de landbouw wordt gebruikt. Vraag en beschikbaarheid raken op steeds meer plekken uit evenwicht”, aldus Hellegers, eveneens op Wur.nl.

De hoogleraar verwijst naar onderzoek in Jordanië. “Daar zal de vraag naar water in 2050 vier keer zo groot zijn als de beschikbare hoeveelheid. De beschikbaarheid is niet eens groot genoeg voor huishoudelijk gebruik. De landbouw wordt daar volledig afhankelijk van gezuiverd afvalwater. Dit soort problemen spelen op veel meer plekken.”

Catharien Terwisscha van Scheltinga, delta-expert bij de WUR, bepleit een ‘geïntegreerde blik’. “In droge gebieden helpt een andere vorm van irrigatie van gewassen bijvoorbeeld om water te besparen. Zulke maatregelen hebben nog meer nut als je voedselverliezen onderweg naar de markt kunt beperken. Droogte en overstromingen zijn belangrijke oorzaken van het mislukken van oogsten. Door klimaatverandering tegen te gaan, zal dat minder vaak voorkomen. Tegelijkertijd is het ook slim om productiemethoden te introduceren die minder water verbruiken.”

WaterStraat

Hoe kunnen we beter omgaan met extremer weer in bebouwd gebied? Antwoorden op die vraag worden gezocht en gevonden bij de WaterStraat op de campus van de Technische Universiteit in Delft, een proeftuin voor innovatie en onderzoek. Veel neerslag in heel korte tijd kunnen rioleringen niet aan. In vijf jaar tijd zijn 29 innovaties getest die inmiddels verspreid over Nederland op meer dan honderd locaties in de praktijk worden toegepast.

In Capelle aan den IJssel zijn bufferblocks geplaatst, betonnen holle elementen die gezamenlijk fungeren als ondergrondse waterbuffer. Door water op te slaan en langzaam in de ondergrond te laten infiltreren kan zowel de wateroverlast als droogte in die ondergrond worden aangepakt.

Een andere innovatie is de Urban Rain­shell, een methode voor buffering, zuivering en gebruik van regenwater. Marjan Kreijns, directeur van WaterStraat-participant The Green Village: “Regenwater is van nature schoon water. Maar als het eerst op straat valt en dan olierestjes van auto’s of vogelpoep meeneemt, moet het wel gezuiverd worden. Als je namelijk sportvelden besproeit, wil je natuurlijk heel zeker weten dat dit met schoon regenwater gebeurt. Schelpen en mineralen dienen in het Urban Rainshell-systeem als natuurlijke filters.”

Kreijns bespeurt groeiende belangstelling voor de innovaties. “Maar er kan nog wel een tandje bij. Drinkwater is bizar goedkoop in Nederland. De meeste mensen weten ondertussen dat het verstandiger is om de wc door te spoelen met douchewater of de tuin te besproeien met regenwater, maar ze doen het toch niet. En voor een sportvereniging is de prikkel om met gebufferd water te gaan werken in plaats van gewoon de kraan open te zetten ook nog niet zo groot.”

Tekst: Jan Kas