Kijk uit! Manipulator (m/v)!

De vormen van manipulatie zijn divers en gelukkig niet allemaal even schadelijk. Gevaarlijk wordt het echter als een leider, baas, manager, dominee of voorganger structureel manipuleert, zijn medewerkers tegen elkaar uitspeelt, of mensen fijntjes uit kerk of organisatie werkt. Dan spreek je van structurele manipulatie die mensen, organisaties en kerken kapot zullen maken. Maar iedereen kan in de geniepige valkuil van manipulatie vallen en we hebben ons er allemaal wel eens schuldig aan gemaakt. Een moeder geeft haar tiener pas zakgeld als hij belooft het niet aan sigaretten uit te geven. Ze laat hem niet zelf kiezen. Manipulatie? Of alleen maar stimuleren om het goede te doen? De kerkenraad legt behoorlijk wat druk op broeder X om zich verkiesbaar te stellen als ouderling. De betreffende broeder geeft aan dat hij dat graag wil, maar liever niet nu: de privé-omstandigheden zijn dusdanig, dat het niet verantwoord is om het ambt van ouderling op zich te nemen. Dit wordt echter van tafel geveegd door de kerkenraad en er volgt opnieuw een indringend gesprek, waarbij de woorden ‘roeping’ en ‘taak’ veelvuldig vallen. De nood van de kerkenraad is nu eenmaal hoog en broeders die zich beschikbaar kunnen stellen, zijn niet makkelijk te vinden. Uiteindelijk zwicht broeder X. Manipulatie?

Manipulatie komt voor, ook onder christenen. Tegelijkertijd zijn er geen harde cijfers over, omdat manipulatie altijd gehuld is in een sfeer van mist en gissingen. Eén ding is zeker: als manipulatie om de hoek komt kijken, zijn er altijd drie partijen bij betrokken: leiders, slachtoffers en omstanders. Manipulatieve leiders misbruiken hun positie en macht en beroven de slachtoffers van hun vrijheden. De slachtoffers zijn in principe vrije christenen, maar in een christelijke organisatie of in een kerk zijn ze verstikt en lamgeslagen door regels, de liefdeloze grillen van de manipulator en falend leiderschap. En dan zijn er nog de omstanders: mensen die signalen opvangen die wijzen op machtsmisbruik. Mensen die functioneren in een ongezond systeem en daar niet over willen praten.

Verborgen agenda

Manipulatie is het misbruiken van macht. Een manipulator dwingt anderen te denken, te doen zoals hij het goed acht. Er is geen transparante communicatie mogelijk, de waarheid wordt verdraaid als het nodig is, er is sprake van een verborgen agenda. En dan zijn er nog de schoothondjes rondom de manipulator: zij beschermen hem en houden hem in de luwte. Ze komen op voor de baas als kritiek de kop opsteekt. Uiteindelijk reageren ze uit angst. En mensen die eerst kritiek leverden, houden nu hun mond. Want kritische mensen met lastige vragen passen niet goed in een manipulatief systeem. Dat kan ook gelden voor een ‘kritische’ achterban van een organisatie. Natuurlijk, je mag meebidden, meegeven, maar kom niet aan de organisatie zelf. Uiteindelijk heeft manipulatie alles te maken met liegen, bedriegen, verdraaien, macht, aanzien, onrecht en het opleggen van een juk, zodat medewerkers, volgelingen of de gemeente niet meer vrij zijn in denken en handelen. Achter elke vorm van manipulatie zit egoïsme en narcisme (zie uitleg verderop onder punt 1) en de uitvinder van manipulatie is uiteindelijk satan. Hij gebruikt dit geniepige middel om scheiding te brengen tussen mensen onderling en tussen mensen en God. Satan wilde gelijk zijn aan God en daarom koos hij voor zichzelf.
Vandaar ook dat manipulatie niet alleen iets is van deze tijd. Adam en Eva werden in feite gemanipuleerd door satan. Hij had een goed verhaal, maar ook een verborgen agenda. Hij loog en verdraaide de waarheid (en dat doet hij nu nog steeds). Ook Jakob manipuleerde zijn broer Ezau door hem te verleiden met lekkere linzensoep. Terwijl het water bij Ezau in de mond liep, moest hij wél even een belofte doen. Hij moest beloven dat Jakob het eerstgeboorterecht zou krijgen, pas dan mocht hij de linzensoep hebben. Pure manipulatie!

Kenmerken manipulatieve leiders

We zagen het al: manipulatie is niet altijd even gemakkelijk scherp in kaart te brengen. Toch is er een aantal kenmerken die de manipulatieve leider kunnen ontmaskeren.

1. De manipulatieve leiders is ten diepste narcist
De manipulator houdt van hard werken en als hij een hoge of belangrijke positie bereikt heeft, raakt hij gewend aan de prettige aandacht en de roem. De goedkeuring van de omgeving bepaalt voor een groot deel zijn eigenwaarde. Hij gaat volledig op in zichzelf, is arrogant en heeft het erg met zichzelf getroffen. Hij wil belangrijk en succesvol zijn en vindt zichzelf stiekem de grootste in het koninkrijk van God. Het is: ‘Mijn naam worde geheiligd, mijn koninkrijk kome en mijn wil geschiede’. En iedereen móet dat volgen. Ten diepste is hij narcist: waanzinnig verliefd op zichzelf.

2. De manipulatieve leider heeft twee gezichten
Hij lijkt meelevend, aardig en belangstellend, maar achter deze façade regeert hij met ijzeren vuist en kan hij ongelooflijk uitvallen. Hij trekt graag mistgordijnen op, zodat niemand zijn ware motieven kan onderscheiden. En dat brengt ons op het volgende punt.

3. De manipulatieve leider heeft een dubbele agenda
Een dergelijke leider weet heel goed wat hij wil en ook vooral hoe hij dat wil bereiken. Voorbeeld: Iemand wil werknemer X ontslaan. Dat is zijn doel. Om zijn doel te bereiken, vertelt deze leider allemaal leugens over werknemer X. Dat hij toch niet zo goed functioneert en dat hij kwade bedoelingen heeft. De rest van de werknemers durft het niet op te nemen voor werknemer X, want ze zijn bang dat ze zélf ontslagen worden...

4. De manipulatieve leider ziet zichzelf als ‘gezalfde van God’
De Bijbel moet je op een goede manier gebruiken. Niet tegen de ander en voor jezelf. Teksten als Romeinen 2:8 ‘Maar hun, die zichzelf zoeken, der waarheid ongehoorzaam en der ongerechtigheid gehoorzaam zijn, wacht toorn en gramschap’ kan iedereen wel voor z’n leiderskarretje spannen. Dat geldt ook voor opmerkingen als ‘God heeft mij geroepen voor dit werk, dus...’ Het is helemaal oppassen geblazen als je teksten om je oren krijgt geslingerd als ‘Raakt mijn gezalfden niet aan, en doet mijn profeten geen kwaad’ (Psalm 105:15 en 1 Kronieken 16:22). Een ‘gezalfde’ was in het Oude Testament iemand die door God apart werd gezet voor een speciale taak. Daarvoor had deze persoon ook een speciale autoriteit. Maar wat lezen we in het Nieuwe Testament? ‘Hij nu, Die ons met u bevestigt in de Gezalfde en ons heeft gezalfd, is God, Die ook zijn zegel op ons gedrukt en de Geest tot onderpand in onze harten gegeven heeft’ (2 Korinthiërs 1:21). Na de komst van de grote Gezalfde (Jezus Christus) zijn we allemaal een gezalfde en mogen we allemaal (met onze eigen specifieke en unieke gaven en talenten) de ‘grote daden verkondigen van Hem, Die u uit de duisternis geroepen heeft tot Zijn wonderbaar licht (1 Petrus 2:9).

God gruwt ervan

Het klinkt hard, maar is wel waar: God gruwt van elke vorm van manipulatie en dwang, omdat het mensen kapotmaakt. Slachtoffers voelen zich lamgeslagen en hun vertrouwen is beschaamd. En dat terwijl Christus ons juist heeft vrijgemaakt, opdat we waarlijk vrij zouden zijn (Galaten 5). Diezelfde Christus is niet gekomen om Zich te laten dienen, maar om te dienen en Zijn leven te geven als losprijs voor velen, zo is te lezen in Mattheüs 20:28. Manipulatieve leiders zijn er om zich juist wél te laten dienen. Om een bepaald doel te bereiken, worden mensen gebruikt (misbruikt?). Terwijl God de Zoon Zijn hoge positie verlaten heeft om Zich te vernederen tot een dienstknecht – zonder zweem van eigenbelang – discussieerden Zijn apostelen over de vraag wie van hen de meeste was in het koninkrijk van God. En vandaag is dat niet veel anders. We willen ten diepste allemaal de meeste zijn, macht hebben en we vinden het heerlijk als anderen naar ons luisteren of ons gehoorzamen. Daarom verafschuwt God alle vormen van manipulatie, ook in kerken of christelijke organisaties. Manipulatie staat namelijk lijnrecht tegenover vrijheid. En God wil juist dat we vrij zijn.

Naar aanleiding van ‘Macht en manipulatie – toch niet onder christelijke leiders?!’ Auteurs: Jaap Bönker en Ton Wintels, samen met Maarten Nota, uitgeverij Gideon, Hoornaar. ISBN: 90-6067-835-4.

Ronald Koops