Judith Zilversmit: 'Hoe houden we de herinnering levend?'

"Afgelopen weekend markeerde de nationale Auschwitz-herdenking het startschot van dit tachtigste herdenkingsjaar. En nu, terwijl de laatste overlevenden van de oorlog hun verhalen niet veel langer zelf kunnen doorgeven, rijst een urgente vraag: hoe houden we de herinnering levend? En, misschien nog belangrijker: waarom moeten we herdenken, en hoe blijven we dat doen op een manier die betekenisvol blijft?

Tijdens de herdenking klonken indringende woorden. 'Het is bitter om tachtig jaar na de bevrijding van Auschwitz te moeten constateren dat antisemitisme nog altijd niet weg is', zei de minister-president. 'Integendeel, het lijkt zichtbaarder en tastbaarder dan ooit. Ook hier, in de straten van Amsterdam, de stad die al eeuwenlang zo sterk verbonden is met haar Joodse inwoners en hun tradities. Laat die aanwezigheid zichtbaar blijven. Nee, die moet zichtbaar blijven, omdat haat nooit mag winnen.'

'Herdenken is een krachtig instrument'

Die woorden drukken uit waarom herdenken essentieel is. Het is meer dan het doorvertellen van geschiedenis; het is een actieve, morele keuze. Herdenken nodigt ons uit om stil te staan bij wat het betekent om mens te zijn, over de waarde van vrijheid en mensenrechten, en over de gevolgen van discriminatie. Juist nu, in een tijd waarin antisemitisme en andere vormen van uitsluiting weer opkomen, is herdenken een krachtig instrument. Het helpt ons het heden beter te begrijpen en waakzaam te blijven.

Maar hoe doe je dat? Want een monument neerzetten of een dag in het jaar herdenken is niet genoeg. Herdenken draait om de persoonlijke geschiedenis van mensen. Het gaat om mensen, gezinnen, levens die abrupt werden afgebroken.

Tastbaar verleden

En hoe laat je dat dan zien? Want grote getallen blijven vaak abstract. Het zijn de menselijke verhalen die raken die je voelt in bijvoorbeeld het Holocaust Namenmonument of in het Holocaust Museum. Hoe het museum transparant is opgebouwd, niets verhult, en op klaarlichte dag herinnert aan hoe mensen destijds werden gedeporteerd. Tussen de 2500 objecten in het museum zie je kleine, alledaagse voorwerpen: een poppetje, een klarinet, een knoop. Ze vertellen de verhalen van mensen. Die objecten maken het verleden tastbaar, dichtbij - en onvergetelijk, zoals het ook moet zijn.

Of de namen op het Holocaust Namenmonument, waar nabestaanden zoeken naar hun familie. En al die namen vertellen iets onvoorstelbaars. Het gaat niet over zes miljoen Joden die werden vermoord, maar over zes miljoen keer een Jood die werd vermoord - ieder met een gezicht, een verhaal, een leven. Door die verhalen menselijk te maken en de abstractie te doorbreken, raken we de essentie van wat herdenken werkelijk betekent."

Huwelijk in Westerbork

Toen in 2022 de eerste struikelstenen in Haarlem werden gelegd voor mijn familieleden Nathanni, Minna en Frederieka, werd er weer een puzzelstuk gelegd. Nathanni was een neef van mijn opa. Samen met zijn vrouw Minna was hij conciërge in het Joods Gemeentegebouw en daar woonden ze ook. Hun dochter Friederika was hulp in de huishouding. Zij trouwde in kamp Westerbork met David Goud, de dag voor hun deportatie naar Auschwitz. Vier dagen na hun huwelijk werd ze bij aankomst in het kamp vermoord. Ze heette dus voor heel even Goud-Zilversmit.

En hoewel mijn vader de oorlog overleefd heeft en ik al veel familiegeschiedenis wist, kende ik hen voor deze herdenking niet. Maar nu wel. Ik zag hun gezichten, hun levens, en ineens voelde ik meer mijn eigen wortels. Het is mooi om te zien dat er nu een plek is waar zij herinnerd kunnen worden. Een markering van de tijd. Dat is wat herdenken kan doen: het verbindt het verleden aan het heden, het persoonlijke aan het collectieve, en het menselijke aan het abstracte.

Veerkracht

Ook pakte ik het boek Door het oog van de naald van mijn tante Helga er weer bij. Zij overleefde Auschwitz en schreef uiteindelijk haar ervaringen op.

De herinnering aan de Tweede Wereldoorlog is ook een herinnering aan de menselijke veerkracht. Door dat persoonlijke verhalen verteld worden, is de herinnering aan de Holocaust niet slechts een abstracte historische gebeurtenis is, maar ook een bewijs van wat mensen kunnen doorstaan, zelfs in de meest afschuwelijke omstandigheden.

Nieuwe rituelen

Herdenken is ook niet statisch. Wat begon als een eerbetoon door overlevenden en verzetsstrijders, is uitgegroeid tot een maatschappelijke traditie waarin nieuwe generaties hun eigen betekenis moeten zoeken. Het vraagt om nieuwe rituelen en manieren van vertellen, zonder de kern van respect en verbinding te verliezen. Het mag niet een podium worden voor verdeeldheid of politieke statements. De essentie van herdenken is juist dat het verbindt - tussen mensen, generaties en perspectieven.

Daarom is het cruciaal dat we blijven zoeken naar manieren om geschiedenis door te geven. Niet alleen via monumenten, maar ook via musea, podcasts, onderwijs en persoonlijke ontmoetingen. Verhalen maken kweken herkenning en begrip, en leren je verplaatsen in het leven van een ander. Dat is hoe we de abstractie vervangen door menselijkheid.

Kijken en luisteren

Misschien ligt de kracht van herdenken wel in die veelzijdigheid. Het kan stil staan bij een naam bij een monument, of luisteren naar de woorden van een overlevende. Maar ook een bezoek aan een museum of het ontdekken van je eigen familiegeschiedenis kan diepgaande impact hebben. Beide manieren, het persoonlijke en het collectieve, kunnen naast elkaar bestaan - of zelfs met elkaar verbonden worden.

In een tijd waarin het verleden steeds verder van ons af lijkt te staan, is het belangrijker dan ooit om te blijven kijken en luisteren. Want, zoals de architect van het Namenmonument Daniel Libeskind zegt: 'Zonder herinnering is er geen leven. De herinnering gaat niet alleen over het verleden, maar ook over de toekomst.'

Herdenken helpt ons die toekomst beter te begrijpen. Het geeft niet alleen een kompas, maar ook de kracht om onze eigen verantwoordelijkheid te nemen. Zolang we de namen blijven noemen en de verhalen blijven vertellen, blijven de slachtoffers voortleven - in ons geheugen, in onze keuzes en in onze menselijkheid."