Jelka Anhalt was zelf verslaafd, en werkt nu met drugs­ver­slaaf­den

Ooit staarde Jelka, door jarenlang harddrugsgebruik balancerend op de rand van de dood, door een hoog ziekenhuisraam naar buiten. Vanuit haar bed op de zesde verdieping keek de 26-jarige uit op de zonovergoten A10-ringweg in Amsterdam. Ze zag volgepropte auto’s van vakantiegangers voorbijrijden, campers en caravans. Misschien, dacht ze, is er nog een leven voor mij waarin ik ook weer op vakantie kan gaan. En dingen doen die anderen doen.

Soep, sores en soelaas

Dat ene moment bleek haar reddingslijn: ze besloot af te kicken. Deze keer, de derde, lukte het Jelka van de drugs af te blijven.

Met vallen en opstaan knokte ze zich terug in de maatschappij die haar als verslaafde vijf jaar lang met de nek had aangekeken. Ze doorliep de Filmacademie. Met haar veelgeprezen eindexamenfilm Sneeuwwitje, over drie verslaafde vrouwen en hun geschiedenis met drugs, gaf ze haar visitekaartje af.

Jelka bouwde een carrière op in de media, als reportage- en televisiemaker. Maar op haar 55e besloot ze het over een totaal andere boeg te gooien. Op De Saffier, een opvanglocatie van het Leger des Heils in Hilversum, werkte ze met hart en ziel als persoonlijk begeleider van mensen met een drugsverslaving. Afgelopen najaar was ze te zien in een vierluik van het EO-programma Soep, sores en soelaas dat daar is opgenomen.

Een zorgeloze zonvakantie

Het wrange? Dezelfde vrouw die er op het absolute dieptepunt van haar leven in een Amsterdams ziekenhuis van droomde weer ‘gewoon’ op vakantie te gaan, werd afgelopen augustus te voet aangereden door een achteruitrijdende SUV – tijdens een zorgeloze zonvakantie op Sicilië. Sindsdien zit Jelka noodgedwongen thuis.

“Maar”, zegt ze ferm, “ik kom terug. Het werk dat ik de afgelopen jaren op De Saffier deed, was meer dan een beroep. Het was mijn leven.”

Drie gapende gaten

Eén jeugdfoto heeft een speciale betekenis voor Jelka. Daarop zie je haar als breed lachend meisje, met drie gapende gaten in haar melkgebit. Jaren later, toen ze verslaafd was aan cocaïne en heroïne, werd er ook een foto van haar gemaakt. Datzelfde meisje, nu volwassen: een graatmagere vrouw, die óók tanden miste.

“Ik kon die twee foto’s niet op elkaar leggen en er één plaatje van maken”, vertelt Jelka thuis aan de eetkamertafel in Hilversum. “Want: wie was ik nou? Dat leuke, onschuldige meisje? Of die verslaafde vrouw? Hoe kon dat ooit een en dezelfde persoon zijn? Ik kreeg ze niet bij elkaar. Het heeft me jaren gekost om te beseffen: ik ben én dat meisje én die verslaafde vrouw.”

Niet weerbaar genoeg

Jelka is geboren in Blaricum, maar groeide op in het pittoreske en waterrijke dorpje Ankeveen, in Noord-Holland. “Daar heb ik negentien jaar gewoond.”

Kun je terugkijken op een goede jeugd?

“Nou, niet in elk opzicht. Ik ben erg gepest op de lagere school. Dat heeft echt wel z’n weerslag gehad.”

Ze haalt haar schouders op, glimlacht kort. “Ik was niet weerbaar genoeg. Ik dacht: waarom moeten ze mij hebben? Is er iets mis met me? Ik zocht een verklaring, natuurlijk. Ik werd ook niet uitgenodigd op verjaardagspartijtjes, en was een heel eenzaam meisje.”

Een buitenbeentje?

“Ja. En dat waren wij daar als gezin ook wel een beetje. Ankeveen was een katholiek dorp, met een vrij besloten, hechte gemeenschap en een sterk verenigingsleven. Wij kwamen ‘van buiten’. En we waren niet katholiek. Al heb ik heel lang voor de IKON gewerkt en nu bij het Leger des Heils, ik heb een atheïstische achtergrond. Ik ben niet met geloof opgevoed.”

Wanneer kwam je voor het eerst in aanraking met drugs?

“Op mijn 16e. Ik woonde nog thuis, maar kwam veel in Bussum. Daar begon ik, tijdens het uitgaan, te blowen. En veel te drinken. Ik zocht de vergetelheid, en vond het ook heel spannend: een keer coke snuiven, bijvoorbeeld. Ik was iemand die graag op avontuur ging, nieuwsgierig en naïef. Maar ik was nog niet verslaafd aan de drugs, dat kwam later pas. Ik heb mijn middelbare school nog afgemaakt.”

Waar zocht je de vergetelheid voor?

“Zo noem ik dat achteraf, maar of ik me daar toen al bewust van was?” Na een korte stilte: “Mijn zelfbeeld was niet goed. Ik heb me als kind zo ontzettend kwetsbaar gevoeld, omdat ik gepest werd. En op de middelbare school heb ik me ook heel lang niet thuis gevoeld, waardoor ik naar een andere school ben overgestapt, waar het gelukkig beter ging. Maar ik heb me heel lang ‘niet goed genoeg’ gevoeld tussen de anderen. Dat gevoel is in mij blijven zitten.”

Dan wordt de verleiding groter om naar drugs en alcohol te grijpen?

“Precies. Ik ben – jaren later – moeder geworden. En als ouder hoop je toch dat je kinderen zo op zichzelf leren vertrouwen en genoeg plezier in het leven hebben, dat ze niet gaan denken dat ze drugs nodig hebben om het ‘beter’ te maken. Ik maakte wat dat betreft verkeerde keuzes. Want het bleef niet bij blowen en alcohol. Op den duur kon ik niet meer zonder cocaïne en heroïne: harddrugs. Ik heb vijf jaar als verslaafde geleefd, waarvan één jaar op straat. Ik ben letterlijk álles kwijtgeraakt. Mijn vrienden. Een plek om te wonen. En vooral: mijn identiteit. Ik had geen enkel gevoel van eigenwaarde meer en had het gevoel dat mensen mij slecht vonden. Het woord junk betekent rommel. Er zijn veel stigma’s over mensen met een verslaving.”

Ben je dicht bij de dood geweest, in die vijf jaar van verslaving?

“Heel dicht. En daar was ik me ook van bewust. Want ik was ziek, en ondervoed. Het ging aan alle kanten heel, heel slecht met me. Ik had al twee keer geprobeerd af te kicken, maar ik viel telkens weer terug, al wist ik dat die rommel me naar de vernieling hielp maar dat kon mij toen niet schelen. Tot het zo slecht met me ging dat ik opgenomen moest worden in het ziekenhuis in Amsterdam, op mijn 26e. Daar heb ik drie weken gelegen. Vanaf de zesde verdieping keek ik op een zomerse dag uit het raam, naar de snelweg naast het ziekenhuis. Toen begon ik mij af te vragen: zit er voor mij nog iets moois in het leven?”

Dat was een kantelpunt?

Jelka knikt. “Mede omdat ik wist: als ik terugga, ga ik dood. En dat wilde ik niet. Ab-so-luut niet.”

Een normaal bestaan opbouwen

Jelka’s levensverhaal bewijst het: zelfs het meest donkere verleden hoeft een betekenisvolle toekomst niet in de weg te staan. Het afkicken viel haar zwaar, maar ze hield vol. Want ze wilde iets van het leven maken, een normaal bestaan opbouwen.

Daar slaagde ze, onder meer dankzij een zus die veel voor haar heeft betekend, wonderwel in. Anderhalf jaar nadat Jelka was afgekickt, werd ze aangenomen op de Nederlandse Filmacademie in Amsterdam. “Op die opleiding wist, op een enkeling na, niemand van mijn drugsverleden. Ik liep rond met een groot geheim.”

Een van hen

Het voelde voor haar als ‘uit de kast komen’ met haar geheim: die dag in 1996 dat haar eindexamenfilm Sneeuwwitje in première ging. Daarin vertelt ze – realistisch en dus rauw – het verhaal van drie vrouwen die aan drugs verslaafd zijn. Een van hen is Jelka zelf. De documentaire, waarin je ziet hoe de Britse heroïneprostituee Shirley aan de drugs overlijdt, sloeg in als een bom en oogstte alom lovende recensies.

‘NRC’ schreef destijds: “‘Sneeuwwitje’ is een documentaire als een scheermes: scherp, raak, maar ook genadig.” Kun je dat laatste woord plaatsen?

“Ik heb dat van veel mensen terug gehoord die de documentaire hebben gezien. Die journalist voelde dat ik als filmmaker heel veel liefde voor deze vrouwen had, Shirley en Poldi. Mensen kijken natuurlijk heel vaak negatief naar verslaafden. Ze hebben veel oordelen. Ik wilde laten zien dat zij mooie mensen zijn. Oók Shirley, ondanks haar door drugs verwoeste uiterlijk en vreselijke beenwonden. Mijn documentaire draaide om drie vrouwen, maar in zekere zin was het er één.”

Mensen met een drugsverslaving zijn ‘de moderne melaatsen’, las ik toevallig vanochtend nog ergens.

“Dat is wel een rake typering, ja: veel mensen lopen er het liefst met een grote boog omheen. En dat snap ik ergens natuurlijk ook wel. Maar mijn liefde voor hen, mijn mededogen, komt van binnenuit. Ik hoef er mijn best niet voor te doen. Omdat ik een van hen was. En omdat ik weet dat de scheidslijn veel dunner is dan je denkt: er kunnen omstandigheden zijn waardoor je over de rand kukelt.”

Na die vliegende start werkte je jarenlang als televisiemaakster voor de IKON en allerlei andere opdrachtgevers. Toch zette je, op je 55e, een punt achter je mediacarrière. Waarom?

“Het ging me steeds meer tegenstaan dat ik met mijn beroep alleen maar bij mensen over de vloer kwam om ‘iets te halen’, en daarna was ik weer weg. Ik kreeg steeds meer het verlangen om, na al die jaren, zelf iets te gaan geven in plaats van te halen. Daarom koos ik voor de studie Social Work, aan de Hogeschool Utrecht. Mijn diepste verlangen was te gaan werken met mensen met een drugsverslaving. En dat is gelukt. Ik kreeg mijn droombaan: ik werd persoonlijk begeleider bij De Saffier van het Leger des Heils, hier in Hilversum. Een prachtige plek, midden in een villawijk, voor mensen die letterlijk nergens anders terechtkunnen. Dat vind ik ontzettend belangrijk, dat er een plek is waar ze gezien worden als méns. Ik weet nog heel goed hoe anderen naar me keken toen ik, vuil en ziek, aan de drugs was.”

Jij kunt, juist omdat je weet wat zij doormaken, met mededogen – genadige ogen – naar hen kijken?

“Inderdaad. Als er geen mensen om me heen waren die mij destijds hadden geholpen, had ík daar gezeten. Dat besef ik nog elke dag. Vergeet nooit: er zijn omstandigheden waardoor mensen ‘zomaar’ aan de drugs kunnen raken. Je weet nooit hoe een kwartje valt. Ik had nooit kunnen bedenken dat ik verslaafd zou raken aan drugs, laat staan dat ik een jaar lang als verslaafde op straat zou leven. Maar dat gebeurde wel.”

Ben je na het ongeluk al eens terug geweest op De Saffier?

“Twee of drie keer nu. Het is voor mij echt ongelofelijk moeilijk dat ik al zo veel maanden uit de running ben en niet meer bij de bewoners kan zijn. Ik heb gisteren wat fragmenten terug zitten kijken van Soep, sores en soelaas. Als ik dan zie hoe ik ren en vlieg…”

… denk je dan: hoe heb ik dat allemaal ooit gedaan?

“Inderdaad. Ik doe er alles aan om zo goed mogelijk te revalideren.” Ze slaakt een zucht. “Ik was altijd heel energiek. En nu? Aan het eind van de dag ben ik vaak volledig uitgeput.”

‘Ze is er geweest…’

In gedachten keert ze terug naar Sicilië. Samen met haar toenmalige vriend wilde Jelka ’s middags een ijsje gaan halen. Ze droeg een zomerjurkje, en liep vlak bij het strand. Een zwarte SUV reed opeens hard achteruit en raakte haar vól aan de linkerkant van haar lichaam.

“Ik weet er verder niks meer van, maar mijn vriend vertelde later dat ik door de lucht vloog en op mijn rechterzijde op het brandend hete asfalt neerviel, waarbij mijn hoofd keihard op de grond terechtkwam. Hij zag het bloed uit mijn hoofd stromen, mijn ogen wegdraaien en dacht: ze is er geweest… Ik ben naar het ziekenhuis gebracht, met onder andere een hoofdwond, een zware hersenschudding en een gescheurde milt. Ik liep in totaal twaalf botbreuken op, waaronder een gebroken sleutelbeen, een gebroken schouderblad, zes gebroken ribben, mijn bekken brak op twee plekken en mijn heiligbeen. Mijn linkerbeen is het zwaarst beschadigd.” Ze wrijft er even overheen. “Er zit nu een plaat met enkele pinnen in. Het lopen gaat inmiddels wel stukken beter, maar ik ben nog niet waar ik zijn wil. Terwijl ik lag te wachten op hulp, en af en toe bij kennis was, had ik ongelofelijk veel pijn. Omdat ik lang op het hete asfalt lag, heb ik brandwonden opgelopen op mijn heup en schouder.”

Voel je die nog?

“Ik heb nog steeds last van de littekens van die brandwonden. Door dat ongeluk ben ik opnieuw geconfronteerd met mijn eigen kwetsbaarheid. Ik hóóp dat ik weer op mijn oude energieniveau kom, en dat mijn been goed zal herstellen.” Met een dappere lach: “Maar ondanks alles blijf ik positief.”

Kun je inmiddels ook genadig naar jezelf kijken, als je je verleden onder ogen ziet?

“Ja, al heeft me dat jaren gekost. Het mijzelf ‘vergeven’ en met compassie naar mijzelf leren kijken is een proces van jaren geweest. Ik heb daarvoor ook hulp gezocht.” Met een glimlach: “Al ben ik atheïstisch opgevoed, mijn levensbeschouwing is – mede door mijn ervaringen bij het Leger des Heils – wel veranderd. Als je mij vraagt wie God is, zeg ik: God is liefde. Dat durf ik nu wel te zeggen. Hoe ouder ik word, hoe meer ik denk: het belangrijkste in het leven is om liefde te geven. Ieder mens is even waardevol. Dat heb ik de bewoners altijd willen laten voelen: jij bent van waarde.”