Ik ben omdat wij zijn | Wat Ubuntu deed met mijn geloof

‘Sawubona!’ Zo word ik geregeld begroet als ik voet zet op Zuid-Afrikaanse bodem. Het betekent ‘Ik zie je!’ en je mag het ook vertalen als: ‘Jij bent belangrijk voor mij en ik waardeer jou’. Ik kan hierop reageren met ‘Shiboka’ wat ‘Ik besta voor je’ betekent. Dit begroetingsritueel ontroert me elke keer weer als ik op reis mag gaan naar Zuidelijk Afrika. Het zegt mij dat we ondanks al onze verschillen en gebreken, herkenning zoeken in elkaar. We accepteren elkaar zoals we zijn. Een levensinstelling die je door heel sub-Sahara tegenkomt en bekend staat als Ubuntu.

Wij waren anders

Deze manier van verbinding vinden in onze menselijkheid spreekt mij ontzettend aan. Waarschijnlijk ook omdat ik ben opgegroeid in de gereformeerde gemeente met een - hoe zal ik dat zeggen - ietwat beperkt wereldbeeld. Het was onze school tegen de rooms-katholieke. Op zondag werd er niet op straat gespeeld met buurkinderen (de andere dagen van de week eigenlijk ook niet, nu ik erover nadenk). Nee, wij waren anders. Niet zoals zij. Dat werd niet openlijk gezegd, toch voelde ik het aan alles.

Later merkte ik dat dit niet alleen iets is van de orthodoxere kerken. Deze manier van kijken kwam ik als adolescent ook in evangelische kerken tegen. De verpakking is alleen iets onduidelijker. ‘Gij geheel anders’ en ‘Wij zijn in de wereld en niet van de wereld’ zijn veel gehoorde uitspraken die impliceren dat we ons niet teveel moeten inlaten met andersdenkenden. De angst voor beïnvloeding lijkt er ook in door te klinken. Dit zat mij niet lekker. Hoe wil ik iemand laten kennismaken met de Liefde als je geen openheid en gelijkwaardigheid voorstaat?

Ik ben omdat wij zijn

Totaal onverwacht stuitte ik op boeken over de levensfilosofie Ubuntu. Nou ja, niet helemaal onverwacht natuurlijk. Ik lees alles wat los en vast zit over Afrika, deels voor mijn werk maar meestal vanuit mijn persoonlijke interesse. Zo begon ik me een paar jaar geleden te verdiepen in Ubuntu. Voor wie het niet kent: het staat bekend als dé Afrikaanse filosofische stroming. Het betekent zoiets als: Ik ben omdat wij zijn. Het gaat lijnrecht in tegen de huidige individualistische kijk op het leven én is ten diepste zo christelijk. Ubuntu maakt duidelijk dat je niet op jezelf staat, maar dat alle interacties met andere mensen jou mens maken. De goede en slechte, de grote en kleine ervaringen. Aartsbisschop Desmond Tutu legde de essentie van Ubuntu uit als: 'Mijn menselijkheid is diepgaand en onlosmakelijk verbonden met die van jou.' En juist als de verschillen onoverbrugbaar lijken is dit uitgangspunt zo krachtig.

In het laatste boek dat ik las over dit onderwerp: De lessen van Ubuntu van Mungi Ngomane, staan hier prachtige voorbeelden van (en het is heerlijk praktisch). Zoals dat Ngomane schrijft over de Waarheids- en Verzoeningscommissiezittingen die Ubuntu in de praktijk brachten. De vreselijke gruweldaden, begaan tijdens apartheid, werden in hun volle lelijkheid besproken. Het idee was dat er alleen verzoening kon komen als men elkaars verhaal kon aanhoren om zo een breder perspectief te creëren. Er moest een gemeenschappelijke basis komen om een land met zoveel getraumatiseerde mensen weer één te laten voelen. Verbonden met elkaar. Jammer genoeg zijn er nog steeds levensgrote verschillen in Zuid-Afrika, maar wat Nelson Mandela en Desmond Tutu met Ubuntu hebben neergezet als basis voor een verscheurd land is zó bijzonder dat het bijna onmogelijk te noemen is.

Afrikaanse avonturen

Ik heb het geluk dat ik meerdere langere reizen naar Afrika kon maken. Ubuntu is overal terug te vinden, maar het blijft moeilijk te omschrijven. Toch zal ik mijn best doen om een beeld te schetsen. Ubuntu staat aan de basis van veel ontmoetingen die ik had tijdens mijn Afrikaanse avonturen. Zoals de man die mij vooruit reed om de weg te wijzen. Autoportier wagenwijd open, armen zwaaiend naar buiten om de richting aan te geven waar ik heen moest sturen. Hij twijfelde geen moment toen ik hem om hulp vroeg. Hij zag mijn benauwde situatie - de weg kwijt ergens in Botswana terwijl de duisternis inviel - en maakte het zijn prioriteit om mij te helpen.

Of toen ik voor een journalistiek verhaal belandde in de oerwouden van Kameroen bij een pygmeeënstam. Hoe een jongen uit dit volk gelijk een palmboom inklom om een kokosnoot uit de boom te halen om deze vervolgens samen met mij te delen. Of het meisje dat in slaap viel op mijn schoot tijdens een lange taxirit. Maar ook de maaltijden die ik ontving als ik ergens, zonder afspraak, binnenstapte.

Het zijn kleine dingen, maar ze vertellen het verhaal van verbinding. Hoe ik gelijk onderdeel werd van het leven van deze mensen, van hun verhaal. Hoe ik, ondanks overduidelijke verschillen – westers, wit, vrouw, christelijk – gelijk werd gezien voor wie ik was en mocht zijn. Ook voor hen.

Ik geloof in verbinding

Het is iets wat ik regelmatig miste in Nederland en ook bij christenen. Het lijkt alsof we ons sterk focussen op onze ‘eigen’ kring als het gaat om diepgaande contacten. Hoe onbedoeld dat misschien ook is (ik twijfel geen seconde aan de goede intentie, laat dat duidelijk zijn). De zendingsroep klinkt regelmatig maar dat is meestal een one way street. Je mag wel geven, maar niet (te veel) ontvangen.

Mijn ervaringen met Ubuntu lieten me juist zien dat ruimte en liefde geven aan andere mensen verder gaat dan een themadienst organiseren voor buitenkerkelijken. Het draait om persoonlijke verbinding en acceptatie. Door jezelf, figuurlijk, te laten zien in gelijkwaardigheid en diepgaande vriendschappen aan te gaan met andersdenkenden. Laten we eerlijk zijn, in mijn kerk is iedereen welkom, maar in hoeverre mensen met een andere levensovertuiging echt onderdeel mogen zijn van ieders verhaal blijft voor mij een vraag.

Ondertussen ben ik al een tijdje op weg met Ubuntu. Het heeft me bevrijd om mensen vanuit allerlei achtergronden een plek te geven in mijn leven. Daarmee hebben zij ook invloed op én betekenis voor mij. Ik heb bewust die deur opengezet, omdat ik geloof in verbinding. Ik ben mens, net als die ander. En juist die verbinding, herkenning en erkenning wil ik aangaan met mijn medemens. Ubuntu. Zeker als volger van Jezus.

Foto boven gemaakt door Annie Spratt. Gemaakt tijdens een reis van World Vision in 2016 in Sierra Leone.