Hoe ontkomen we uit de greep van de data?

Leven zonder lastige keuzes. Dagen als gladde oppervlakken, waar je moeiteloos overheen glijdt. Dat is een van de effecten van het bestaan in een wereld waarin data het voor het zeggen hebben. Een wereld die z’n pappenheimers kent en via algoritmes die pappenheimers precies geeft wat ze nodig (denken te) hebben, op het moment dat ze het nodig (denken te) hebben.

Nu gebeurt het nog vaak door ons advertenties aan te bieden van iets waar we nou net naar op zoek waren, maar steeds meer halen de algoritmes alle tussenstappen weg die met lastige keuzes te maken hebben. Nog even en je koelkast weet niet alleen dat je melk op is, maar heeft de bestelling voor verse al gedaan. Nog even en je hoeft je in je puberteit niet meer af te vragen of je op jongens of op meisjes valt. Dat heeft een algoritme al voor je uitgezocht ver voordat de vraag bewust bij je opkwam.

Zonder mislukking geen moraal

Over de gevolgen hiervan heeft filosoof Miriam Rasch diep nagedacht in haar boek Frictie – ethiek in tijden van dataïsme dat de Socrates-beker won voor het beste filosofie-boek van 2020. Hierin schrijft ze erg boeiend over de invloed van de nieuwste technologieën: over ‘frictie-loze ontwerpen’ die zoveel mogelijk data van ons verzamelen en ons er dat soepel en glad verlopende bestaan voor teruggeven. Een wereld waarin paradox en mysterie geen plek meer hebben en waarin rommeligheid en mislukkingen zoveel mogelijk worden geëlimineerd. Best een gevaarlijke wereld, want ‘zonder mislukking geen moraal’, citeert Rasch de Franse filosoof Simone de Beauvoir. Ethiek is altijd verbonden met zoeken, falen en met niet-weten.

Je zelf worden door keuzes maken

Een aanrader, dat boek van Rasch, als je filosofische belangstelling hebt en eens wat verder wilt komen dan het argument dat data-technologie ‘onze privacy aantast’. Want het doet veel meer. Het komt aan de kern van ons mens-zijn.

Mens worden, een ‘zelf’ worden, heeft namelijk alles te maken met keuzes maken, bewuste keuzes. Je met hart en ziel toewijden aan bepaalde mogelijkheden die het leven jou biedt, en andere mogelijkheden daarmee afsluiten. Dat kiezen doe je niet vanuit een zeker-weten wie je bent, nee, in en door dat kiezen word je jezelf. En hoe essentiëler het levensterrein waarop die keuzes betrekking hebben, des te lastiger en zelfs angstiger is het. Want kiezen is niet alleen een zelf worden, maar het is ook het sterven aan wat je op dat moment niet wordt. Misschien wel meer nog dan door de inhoud van keuzes die je maakt, word je door dat proces van durven kiezen gevormd tot wie je bent. En dat geldt niet alleen voor de grote keuzes in het leven.

Het verleidelijke aanbod van het dataïsme is om ons uit die lastige positie te halen, door voor ons te kiezen. Met het verhullende verhaal dat het eigenlijk onze eigen keuzes zijn (want gebaseerd op het oogsten van onze hoogst eigen data) ontneemt het ons de moeilijkheid van het doorleven van het dilemma en het doorhakken van de knoop. En dat is mens-bedreigend.

Half verdoofde consument

Rasch koos als motto voor haar boek o.a. een citaat van Søren Kierkegaard (geschreven onder het pseudoniem Johannes Climacus):

Als allen zich verenigen om op alle mogelijke manieren alles makkelijker te maken, dan blijft er nog maar één gevaar over, namelijk dat het gemak zo groot wordt dat het te makkelijk wordt. […] Dus begreep ik dat mijn opdracht was: moeilijkheden maken, overal.

(Uit: Afsluitend Onwetenschappelijk Naschrift, 1846. Ingekort.)

Er gaat een sterke aantrekkingskracht uit van een zo gemakkelijk mogelijk bestaan. En de commercie staat voortdurend klaar om ons met dat gemak te ‘dienen’. Om ons vooral maar in de halfslaap te houden, waarin we niet een zo authentiek mogelijke enkeling worden, maar keurig in een ‘doelgroep’ blijven passen.

De media zijn gek op die half-verdoofde consument, die niet naar de afstandsbediening grijpt of verder kijkt dan haar neus lang is in de on-demand wereld, maar soepel van het ene programma in het andere glijdt en die voetstoots valt voor de voorgestelde keuzes.

Het belang van het besluit

In een toespraak met als titel Tegen lafhartigheid (1844) benadrukt Kierkegaard het grote belang van ‘het besluit’ en de moed die ervoor nodig is om ervanuit te leven. Hoe dat praktisch moet in een wereld waarin niet meer te ontkomen lijkt aan de greep van het dataïsme, daarop is geen algemeen, simpel antwoord mogelijk. Dat is nou net jouw en mijn en onze zoektocht als enkelingen en tochtgenoten.

Geen gemakkelijke reis, maar alle moeite waard in het licht van de grote dingen die er op het spel staan.

‘Want het besluit verbindt een mens juist met het eeuwige, brengt voor hem het eeuwige in de tijd, schrikt hem op uit het dommelen van de eenvormigheid, verbreekt de betovering van de gewoonte, breekt de eindeloze meningsverschillen van het moeizame denken af en geeft zijn zegen aan zelfs het zwakste begin, als het al een begin is. Want het besluit is wakker worden voor het eeuwige.’

Frictie. Ethiek in tijden van dataïsme | Miriam Rasch | De Bezige Bij | 240 pagina’s | 22,99

Benieuwd naar het boek van Miriam? Hier vind je meer info erover.