Hoe ga je in gesprek over complottheorieën?

In je tijdlijnen op social media of via andere kanalen op het internet duiken steeds vaker complottheorieën op. En onlangs waarschuwde de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding er zelfs voor in zijn dreigbeeld. Waar komen ze vandaan en wat is ertegen te doen? In De Ongelooflijke Podcast van de EO praat journalist David Boogerd erover met theoloog Stefan Paas en Beatrice de Graaf; Beatrice is als hoogleraar aan de Universiteit Utrecht actief in het vakgebied internationale betrekkingen.

Caesar

“Complot is een heel breed en oud begrip,” vertelt Beatrice. “Er werd al over geschreven als een probleem in de eerste eeuw voor Christus. En dan ging het over de complotten tegen Caesar. Catilina was bezig de macht van Caesar te onttronen. En in die tijd kwam de notie op van een complot. Dat was dan een activiteit van een groep mensen die in een samenleving – in het geniep, achter de schermen – bezig waren de macht te ondergraven of samen te heulen met een andere macht. Dat idee is daarna een eigen leven gaan leiden.” In tijden van crisis en onzekerheid schieten complotten als paddenstoelen uit de grond, legt Beatrice uit. Maar ze hangen ook erg samen met nieuwe informatie- en communicatiemiddelen. Zoals internet.

In liefde

In de podcast verwijst Beatrice naar de Bijbeltekst Efeziërs 4:15: “‘Dan zullen we, door ons aan de waarheid te houden en elkaar lief te hebben, samen volledig toe groeien naar Hem die het hoofd is: Christus.’ Dus ja, je mag dingen tot op de bodem uitzoeken en je mag kritisch zijn. Maar de vraag is: doe je het in liefde? Groei je toe naar Christus?”

Ze citeert verder oudvader Augustinus, die in zijn tijd ook met complotdenkers te maken had: “Voordat we naar de ander wijzen en hem of haar misschien wel belachelijk maken, laten we zelf zeker weten dat we het kwaad in ons eigen hart dat hierdoor wordt getriggerd, niet groter laten groeien.”

Pastoraal

Maar hoe ga je dan in gesprek? Redacteur Mirjam Hollebrandse belde Beatrice op om haar voor een artikel in Eva te vragen hoe ze kan omgaan met een vriendin die gelooft in complotten. Kan Beatrice haar extra handvatten bieden? “Je moet inderdaad het gesprek aangaan,” zegt ze, “zowel op pastoraal als op cognitief niveau. Pastoraal betekent vooral dat je luistert naar de ander en naar zijn of haar angst. Dat hoort bij verbinding en vriendschap. Maar vergeet niet,” vervolgt ze, “dat je hier ook te maken hebt met hoogmoed. Mensen die complottheorieën verkondigen, zeggen: ‘Wij weten hoe het zit. Wie er anders over denkt, is een mak en willoos schaap!’ Maar dat is natuurlijk een heel zelfgenoegzame en superieure houding. Je kunt er ook nauwelijks tegen ingaan, want het wereldbeeld dat erin doorklinkt, is gesloten.”

Morele kaders

En daarom, stelt Beatrice, moet je ook op cognitief niveau het gesprek aangaan. Inhoudelijk dus. “En dan gaat het niet alleen om de vraag ‘heb je gelijk of niet?’, maar ook om morele kaders. Vraag je vriendin: ‘Wat levert het op wat je doet?’ Met complottheorieën zaai je alleen maar angst of frustratie, en verspreid je laster. Vraag haar: ‘Is je zoektocht naar antwoorden gebaseerd op nederigheid, bescheidenheid en naastenliefde? Of is je zoektocht gericht op je eigen hoogmoed?’ Veel mensen durven elkaar daar niet op aan te spreken, maar ik vind dat we elkaar juist als christenen onderling moeten wijzen op die morele kaders.”

Beeld: Shutterstock