Hans Schnitzler: 'Er is een oorlog gaande om onze aandacht'

We kunnen ons een leven zonder smartphone niet meer voorstellen. Geen bus, trein, winkelstraat en huiskamer zonder mensen met schermpjes. Jazeker, technologie maakt veel dingen een stuk gemakkelijker, maar tegelijkertijd zitten er ook serieuze keerzijden aan vindt filosoof, docent en schrijver Hans Schnitzler (53). Hans verdiept zich al jaren in de schermificering van onze levens. Zijn missie? Mensen de ogen openen voor de ongezonde macht van data én een pleidooi houden voor het beschermen van onze menselijkheid.

Digitale burgers

Hans: “In heel korte tijd zijn we volledig ondergedompeld in technologie. We zijn digitale burgers geworden. Data bepaalt steeds meer. Bijvoorbeeld wat je wel of niet te zien krijgt op sociale media. De Big Tech maakt een digitaal profiel van je en je wordt gestereotypeerd. Er wordt er van alles en nog wat met privé-data uitgevogeld waarvan je als individu niet kunt overzien wat de gevolgen zijn. Op deze manier kan de mens volledig uit beeld raken, zoals bij de slachtoffers van de toeslagenaffaire is gebeurd.”

Sinds de komst van reality-tv en de smartphone delen we onze privébesognes met ‘de hele wereld’. Hans: “De plek waar we aandacht, liefde en bevestiging zoeken, is verschoven van de privésfeer naar de virtuele wereld. Hartjes en likes geven snel wat erkenning, maar ze zijn geen vervanging van wat aandacht in de privésfeer doet. Ondertussen vermijden ‘we’ steeds meer echt contact, denk aan de zelfscankassa’s, oortjes, ieder achter een eigen schermpje.”

We hebben als mens natuurlijk altijd de neiging gehad om ongemak uit de weg te willen gaan. Soapseries zijn niet voor niets zo populair (geweest). Het venijnige van de digitalisering is dat de Big Tech volledig in deze behoefte naar ‘afleiding’ is gestapt. En heus niet met menslievende bedoelingen, laat dat duidelijk zijn. Hans: “De baas van Facebook en Instagram heeft echt niet jouw welzijn op het oog. Toch is het is verleidelijker dan ooit om je ongemak weg te scrollen.”

Menswaardig

Vanuit zijn Joodse achtergrond groeide Hans op met boekenkasten vol over de Tweede Wereldoorlog: “Als kind zag ik in de geïllustreerde boeken van mijn vader wrede foto’s van de Shoa (Holocaust, red.). Daardoor ben ik doordrenkt met het besef dat een combinatie van technologie, macht en ideologie catastrofaal kan uitpakken. Dit heeft me in beweging gezet. Alles draait voor mij - als mens en als filosoof - om de vraag wat het betekent om een menswaardig bestaan te leven.”

Aandacht speelt daarin een hoofdrol. Hans: “Zoals we zuivere lucht nodig hebben om te ademen, zo hebben we aadacht nodig om te voelen en denken, om mens te zijn. Door aandacht bloeit een mens op. Aandacht gaat over de manier waarop je betrokken bent op je omgeving en op jezelf. Aandacht is liefde en toewijding. Menselijkheid! Waar je aandacht aan geeft, bepaalt wat er voor jou toe doet.”

“De Big Tech verleidt ons echter voortdurend om onze aandacht naar die schermpjes te brengen en daardoor raken we versnipperd. Ja, het is zeker mooi dat we alles online kunnen vinden en virtueel contact kunnen hebben, maar de schermwereld laat slechts een gefilterde werkelijkheid zien, ze bemiddelt ertussen. Er is een oorlog gaande om onze aandacht. Een oorlog die raakt aan onze menselijkheid. Als je verzinkt in een schermpje, of je scrolt je verveling weg, dan word je minder ontvankelijk voor wat erin jouzelf en om je heen gebeurt. Misschien vind je me ouderwets, maar ik zie de offline privésfeer als de plek waar bevestiging, liefde en erkenning uitgewisseld worden.”

Klimaatcrisis

Zijn er niet veel grotere problemen waar we ons mee bezig moeten houden, zoals de klimaatcrisis? Hans: “Zeker! Alleen, de digitalisering van onze werkelijkheid is in potentie net zo ingrijpend is als klimaatverandering. Internet is namelijk het venster waardoor we de wereld bezien en waardoor we elkaar bekijken. Maar dit venster is stuk. Data en allerlei ongezonde dynamieken, zoals nep-nieuws, maken daar de dienst uit en dit kan mensen uiteendrijven.”

“Zolang dit venster (internet) stuk is, is het lastig om andere grote maatschappelijke problemen ook op te lossen. Daarom hoop ik dat mensen doordrongen raken van de urgentie om niet al je informatie en input via schermen binnen te halen. Natuurlijk kun je als individu geen last ervaren van de digitalisering. Maar dat we ons als maatschappij collectief uitleveren aan de tech-titanen, is zorgwekkend.”

Wil Hans hiermee zeggen dat we de smartphone weg moeten doen? “Nee! Ik ben echt niet tegen technologie, smartphones of sociale media. Dit zijn verschijningsvormen die ons tot van alles in staat stellen. Het gaat me om bewustwording. Om het vinden van het juiste midden. Niet te veel, niet te weinig. Je moet zelf ontdekken wat voor jou werkt, hoe je af en toe bewust kan disconnecten. In de beeldcultuur van de schermwereld worden we voortdurend overstelpt met prikkels. Dat is nauwelijks bij te houden, voor geen mens.”

Aandachtsmanagement

Om nog maar even heel duidelijk te zijn: Hans heeft het hier niet over de extremen of over gameverslaving. Nee, het gaat gewoon over jou en mij: individuen met een smartphone en een volle agenda. Mensen wiens aandacht voortdurend gevraagd wordt: herinneringen, appjes, mailtjes, updates, nieuwe likes, werk, kinderen, vrienden, kerk, huishouden enzovoort.

“Laten we oefenen om weer zélf te bepalen waar we onze aandacht op richten. Aandachtsmanagement dus. Ieder mens heeft namelijk het vermogen om de eigen aandacht te sturen. Daar moet je jezelf in trainen, zeker in omstandigheden waarin onze aandacht voortdurend gekaapt wordt. Als volwassen generatie hebben we hierin bovendien ook een groot belang én verantwoordelijkheid naar (onze) kinderen.”

Experiment digitale detox

Als docent van De Bildung Academie in Amsterdam daagt Hans zijn studenten daarom jaarlijks uit om mee te doen aan een experiment: een digitale detox. De studenten gaan vrijwillig een week lang offline. De smartphone gaat uit, geen internet, geen muziek via oortjes. In zijn boek Kleine filosofie van de digitale onthouding (2017) beschrijft Hans de bevindingen van de studenten.

Hans: “De studenten gaven aan dat ze ‘ineens heel andere dingen gingen horen en zien’. Zaken die hen eerder niet waren opgevallen, zoals flarden van gesprekken, uitdrukkingen van mensen, natuurgeluiden, stadsgeluiden, sensaties. De meesten vonden dat hartstikke fijn. Dit zorgde voor meer betrokkenheid bij de omgeving waarin ze zich bevonden. Ze waren ontvankelijker voor wat er om hen heen gebeurde.

Een digitale detox helpt om je aandacht en zintuigen weer op scherp te stellen. Ook omdat er achter een scherm een soort ‘ontlijving’ plaatsvindt. Ons lichaam trekt zich een beetje terug, want je hoeft maar een of twee zintuigen in te zetten. Terwijl je er veel meer hebt. Ik hoop dus echt dat we steeds meer in staat zijn om bewuste keuzes te maken, om vaker de computer dicht te klappen of de telefoon weg te leggen. Zodat je ontvankelijk blijft voor het ongevraagde.”

Tips zintuigen oefenen en minderen schermgebruik

Je hoeft natuurlijk niet gelijk zo’n hele week te gaan detoxen. Je kunt jezelf, je gezin, ook uitdagen om op kleinere manieren anders met digitale middelen om te gaan. Hans geeft een aantal tips:

• Zet (allemaal) een week lang alle notificaties op je telefoon uit. Evalueer hoe dit beviel.
• Daag jezelf (elkaar) uit om samen twintig minuten lang naar een schilderij of kunstwerk te kijken. Deel je ervaring. (Deze oefening is gebaseerd op een opdracht die Hans aan zijn studenten geeft: Ga naar een museum en kijk een uur lang naar één schilderij. Na vijf minuten heb je wel zo’n beetje gezien wat er concreet te zien is. Als je dan toch blijft kijken, worden je andere zintuigen geprikkeld en vang je andere sensaties op.)
• Ga wandelen zonder muziek in je oren.
• Laat je telefoon thuis als je een boodschap gaat doen of iemand opzoekt.
• Kijk tijdens het reizen om je heen in plaats van op je scherm.
• Ben je moe of ongemakkelijk? Stel zo lang mogelijk uit om je telefoon te pakken. Heb aandacht voor wat er in je omgaat.
• Lees een boek!
• Praat met mensen uit andere leefwerelden en culturen.
• Kijk films die je blikveld verbreden (Tip van Hans: Sorry, we missed you)
• Maak gebruik van zoekmachines of berichtenapps die fatsoenlijk met je privé-gegevens omgaan.

Win boekje detox-experiment

We mogen drie boekjes Kleine filosofie van de digitale onthouding gratis weggeven. Hierin lees je het verslag van én de inzichten van de digitale detox-experimenten die Hans met zijn studenten door de jaren heen heeft gehouden. Wil jij dit boekje winnen? Actie is afgerond.

Hans Schnitzler (Den Haag, 1968) is filosoof, publicist, spreker en als mede-grondlegger en docent betrokken bij de Bildung Academie in Amsterdam. Hij schuift met enige regelmaat aan bij het radioprogramma Met Het Oog op Morgen om te praten over actuele maatschappelijke kwesties. Bekijk ook de uitzending van Tegenlicht waarin Hans uitlegt dat onze eigen digitale mentaliteit broodnodig moet veranderen.

Tekst: Rianne Meijer
Beeld: Frank Ruiter