Esther van Fenema: 'Mislukkelingen zijn een zegen voor de maatschappij'
16 januari 2025 · 09:36
Update:16 januari 2025 · 09:50
We leven in ‘het tijdperk van de sterke man’, en zijn geobsedeerd door succes, zeggen theoloog Alain Verheij en psychiater Esther van Fenema. Waar komt die obsessie vandaan? En mogen we nog wel een beetje mislukken? “De Bijbel sorteert helemaal niet voor op een leuk, succesvol en voorspoedig leven.”
Voor mijn achttiende verjaardag kreeg ik van mijn ouders rijlessen cadeau. Mijn rijbewijs hoopte ik zo snel mogelijk te halen. Maar al snel kwam ik erachter dat autorijden niet echt mijn ding was, vooral niet op de snelweg. En helaas: ik bleek een flink aantal meer lessen nodig te hebben dan verwacht (sorry, pap en mam).
Huilend op de bank
Toen het dan eindelijk tijd was voor het examen, leek het me zo gepiept. Ik had immers genoeg lessen gehad om vol vertrouwen de auto in te stappen. Maar eenmaal teruggekomen bij het CBR-gebouw sprak het gezicht van mijn examinator boekdelen. Ik was gezakt, en niet zo’n beetje ook.
Ook de tweede keer lukte het niet, en ik belandde thuis huilend op de bank. Hoe kon dit toch zo tegenvallen? Er waren zo veel mensen met een rijbewijs, waarom lukte het mij dan niet?
Ik schrok me rot. Een faalangstexamen? Ik?
Faalangstexamen
Toen ik werd gebeld door mijn rijinstructeur om te bespreken waar het allemaal mis was gegaan, vroeg hij zich af of ik voor de volgende keer misschien beter een faalangstexamen kon aanvragen. Ik schrok me rot. Een faalangstexamen? Ik? Het woord alleen al stond me tegen, laat staan dat ik er een zou moeten aanvragen.
Door wanhoop gedreven besloot ik het toch maar te doen. Je kreeg wat extra tijd en de mogelijkheid een pauze in te lassen. Ik maakte er geen gebruik van, maar gelukkig: ik slaagde.
Successen delen
Hoewel ik me nu kan afvragen waar ik me toen zo druk om maakte, betrap ik mezelf er nog weleens op dat ik niet zo goed tegen falen kan. Ik hou van controle en doe er alles aan om een mislukking te voorkomen. En daarin ben ik volgens mij niet de enige. We delen graag onze successen, en verzwijgen onze missers. Je hoeft maar van een verjaardagfeestje thuis te komen of je weet weer hoe goed het met iedereen gaat. Open Instagram en je ziet het ene na het andere perfecte leventje op je scherm verschijnen. En op LinkedIn zit je sowieso goed als je graag wilt weten welke successen al die wildvreemden op je tijdlijn te vieren hebben.
Het contrast tussen die twee verhalen vond ik zo groot, dat ik wist: hier moet ik wat mee.
Sterke man
Waarom hebben we toch zo’n obsessie met succes? En mogen we nog wel een beetje mislukken? Theoloog en Visie-gastschrijver Alain Verheij houdt zich ook met deze vragen bezig. In 2020 bracht hij het boek Ode aan de verliezer uit. De aanleiding? “Ik las overal over ‘het tijdperk van de sterke man’. Het was rond 2016, en mannen als Trump, Poetin en Netanyahu maakten toen al de dienst uit. Datzelfde jaar moest ik een dienst voor Goede Vrijdag voorbereiden, waarin het gaat over een man van 33 die zichzelf laat geselen en aan een kruis laat slaan: op het eerste gezicht helemaal geen sterke man. Het contrast tussen die twee verhalen vond ik zo groot, dat ik wist: hier moet ik wat mee.
En nu nog steeds lijken we ons in dat tijdperk te bevinden. Als je de boekhandel binnenstapt, zie je direct de tafel met alle bestsellers. Veel mensen komen niet verder dan die tafel. En wat zien we? Boeken van superondernemers, topsporters en zelfs criminelen die met hun portretfoto onze aandacht grijpen. Die boeken willen we lezen, omdat we denken: als die mensen succes hebben, dan zullen ze wel iets goed doen. We willen op hen lijken.”
Ons Instagramaccount is een persoonlijk reclamebord waarop je jezelf moet branden.
Als een magneet
“Onze menselijke natuur houdt van succes”, vervolgt Alain. “Het trekt ons als een magneet aan. Mensen die rijk zijn of een groot podium hebben, vinden we aantrekkelijk. Een mensenleven wordt tegenwoordig bijna als een bedrijf gerund. Je moet je blijven ontwikkelen, groeien en zorgen dat je naam bekend is. Ons Instagramaccount dient daarbij als een persoonlijk reclamebord waarop je jezelf moet branden.”
Obsessie met succes
Die obsessie met succes zit dus in onze aard, maar goed lijkt het niet te zijn. In haar spreekkamer ziet psychiater Esther van Fenema veel jongeren en volwassenen met burn-outklachten die depressief blijken te zijn. “Op burn-outs heerst minder een taboe, dus dat benoemen mensen zelf eerder. Maar ze zijn in wezen depressief, omdat ze niet mee kunnen komen in onze maatschappij.”
De oorzaak? “We hebben onze samenleving zo vormgegeven dat het maakbaarheidsdenken de dienst uitmaakt. Individualisering heeft wat mij betreft een dieptepunt bereikt: elk individu moet succesvol zijn. Dat verwachten we van onszelf en van anderen. En mensen die dat niet kunnen volhouden, zien we als ‘mislukt’.
Ik heb het idee dat het de grootste opdracht in ons leven is om de ideale consument te zijn.
Onze obsessie met succes en perfectie is zelfs een verdienmodel geworden. Kijk maar eens naar alle reclames van producten die beloven je gelukkiger, mooier en rijker te maken. De succesindustrie is heel groot, en ik heb weleens het idee dat het de grootste opdracht in ons leven is geworden om de ideale consument te zijn.”
Maatschappij mislukt
En juist daarover maakt Esther zich grote zorgen: “Mensen die niet mee kunnen komen in onze maatschappij en bij mij in de spreekkamer belanden, zien we als buitenbeentjes, omdat ze niet aan onze maatschappelijke verwachtingen kunnen voldoen. Daar ben ik het totaal niet mee eens. Ik heb sowieso grote moeite met de term ‘mislukken’, omdat ik denk dat niet die mensen mislukken, maar dat onze maatschappij mislukt is. We zouden ons moeten afvragen wat die buitenbeentjes ons zeggen."
"De hoge eisen, het doorgeschoten individualisme en de hang naar perfectie: dat zijn de echte mislukkingen. En dat is wat het hoge aantal mensen met een depressie ons laat zien. Die mensen confronteren ons met ons ongezonde maatschappijbeeld. Nee, het lukt niet iedereen om succesvol te zijn, en het maakbaarheidsideaal strookt niet met de werkelijkheid. Mensen die ‘mislukken’ zijn wat dat betreft voor onze maatschappij een zegen.”
Geen paradijs
“Sterker nog,” vult Alain aan, “als christenen zijn we, denk ik, geroepen om de camera juist op die mensen te richten die niet zo succesvol zijn volgens onze maatschappelijke normen. Waarom? Omdat juist de Bijbel ons zegt dat die mensen er ook mogen zijn. De hele Bijbel staat vol met verhalen van mensen die ‘mislukken’, en is heel eerlijk over onze tegenvallers. De Bijbel sorteert niet voor op een leuk, succesvol en voorspoedig leven. Het paradijs duurt slechts anderhalve bladzijde aan het begin en anderhalve bladzijde aan het einde. Alles daartussenin is ellende, dus wij hoeven ook niet te verwachten dat we een paradijselijk leven krijgen."
"Mislukken is zelfs onvermijdelijk. Het is het meest menselijke wat je kunt doen. Niemand loopt een lineaire weg naar een goed leven. We leven niet in het paradijs, dus mislukking hoort erbij.”
Ik heb een echtscheiding meegemaakt. Daar kun je niets anders van maken dan dat je huwelijk is mislukt.
Toch zijn mislukkingen niet makkelijk, weet Alain uit eigen ervaring. “Ik heb een echtscheiding meegemaakt. Daar kun je niets anders van maken dan dat je huwelijk is mislukt, en daar had ik grote moeite mee. Opeens moest ik googelen op hoe een echtscheiding in zijn werk gaat. Dat was een grote teleurstelling, maar ook toen besefte ik: ik ben niet beter dan alle andere mensen die dit meemaken. Ik ben me bewust van mijn kwetsbaarheid, en weet dat het leven niet maakbaar is. Ik heb niet het idee dat ik recht heb op succes, en ik heb nooit gedacht: het leven is een triomftocht. Dat is namelijk niet zo. Het leven is geen feestje, en er zitten gewoon stomme dagen of misschien zelfs jaren tussen. Maar als je van tevoren aan je verwachtingen werkt, zul je zien dat je beter kunt omgaan met tegenslagen. En alles wat wel goed gaat, is genade.”
Tegenverhaal
“De boodschap van de Bijbel is uiteindelijk redding”, sluit Alain hoopvol af. “We vertellen onszelf dat alles leuk is, als je maar graag genoeg wilt. Maar de Bijbel vertelt ons een tegenverhaal: we kunnen onszelf niet redden, maar moeten gered worden. Daarvoor moet je eerst eerlijk zijn over de schaduwkanten van jezelf en het leven: je wordt geboren in een wereld die niet makkelijk is. Pas dan komt verlossing beter uit.”
We moeten dus meer ‘mislukken’, en er vooral anders naar leren kijken, is het betoog van beide wetenschappers. “Maar let goed op dat je voor jezelf helder hebt wat ‘mislukken’ voor jou betekent”, betoogt Esther. “Wat bedoel je ermee? En zou je er misschien niet zozeer veroordelend, maar eerder nieuwsgierig naar kunnen kijken?”
Een goed voornemen voor het nieuwe jaar: nieuwsgieriger naar mijn mislukkingen kijken. En misschien niet zo snel denken dat iets een mislukking is. Het duurde even, maar dat rijbewijs heb ik immers toch mooi op zak.