Erik Scherder: 'Snel overprikkeld? Train je aandacht'

"Aandacht is een van onze hersenfuncties", vertelt de hersenprofessor. "Heel belangrijk dus. Maar onze aandacht wordt steeds oppervlakkiger. Dat komt onder andere door ons multimediagebruik. We schakelen continu van het ene social media platform naar het andere. We trainen niet meer (genoeg) om onze aandacht op één ding te richten. Daardoor gaan de aandachtsprocessen in onze hersenen achteruit."

Drie soorten aandacht

Om te begrijpen hoe dit precies zit, is het goed om te weten dat er verschillende soorten aandacht bestaan:

1. Volgehouden aandacht
   "Hierbij moet je denken aan zaken waar je langere tijd je aandacht bij wilt houden. Bij volgehouden aandacht ben je actief en alert."
2. Selectieve aandacht
   "Selectieve aandacht betekent dat je je op een bepaald iets kunt richten. Bijvoorbeeld als iemand binnenloopt: geheid dat jouw aandacht zich dan naar de deur verplaatst."
3. Verdeelde aandacht
   "We spreken van ‘verdeelde aandacht’ als je meerdere dingen tegelijkertijd doet. Dit kennen we ook als ‘multitasken’. Hoewel de één beter is in multitasken dan de ander, is sequentieel (na elkaar) handelen eigenlijk altijd het beste. Het brein doet taken het liefste na elkaar."

• Meer Erik Scherder? Bekijk zijn nieuwste programma!

Bouwen aan cognitieve reserve

Scherder: "In de leeftijdsfase van 0 tot 30 jaar bouw je aan hersenreserve en ‘cognitieve reserve’. Wanneer je je mentaal inspant (moeite voor iets moet doen), ontstaan er contactpunten in je brein. Verbindingen in je brein die je veel gebruikt, worden sterker. Die blijven bestaan. De verbindingen die je niet of weinig gebruikt, worden zwak en kunnen uiteindelijk verdwijnen.

Als je veel sterke contactpunten in je brein hebt, kan je voor één probleem wel tien oplossingen bedenken. Maar heb je niet zulke sterke netwerken? Dan blijft het misschien maar bij één oplossing. Hoe hoger jouw cognitieve reserve is, hoe meer je daar je leven lang een beroep op kunt doen. De fase van 0 tot 30 is dus een waanzinnig belangrijke periode, waarin je niet uit moet zijn op gemakzucht. Kies juist voor uitdaging!"

Kies voor mentale inspanning

"Maar alles om ons heen is ingericht op gemak”, verzucht presentator Joram Kaat. Scherder bevestigt: “Comfort trekt ons aan. Het wordt ons allemaal makkelijk gemaakt. Dus als je aan mij vraagt: ‘Ben jij blij met ChatGPT?’, dan is mijn antwoord natuurlijk ‘nee’. We zijn vaak liever lui dan moe of willen zo efficiënt mogelijk werken. Maar jouw ‘mental effort’ (mentale inspanning) bepaalt mede de kwaliteit van je brein."

Een verrijkte omgeving? Zó werkt dat!

"Gelukkig kan een hoge reserve opbouwen altijd nog. Ook na je dertigste. Zo ben je langer beschermd tegen ouderdomsziekten. Het is echt een langetermijninvestering. Blijf werken aan de mental effort.” Scherder legt uit dat dit door heel eenvoudige aanpassingen kan. “Denk aan lezen in plaats van achter je scherm hangen. Of schrijven, in plaats van typen. Zorg al van jongs af aan voor een verrijkte omgeving. Onze kinderen wil ik dolgraag laten opgroeien met bewegen, de speeltuin in, buiten spelen. Ruzie maken, het weer bijleggen, voetballen, het klimrek op... Dat is verrijkend."

Overprikkeld?

"Je hoort best vaak dat jonge mensen zich overprikkeld voelen. Maar in feite werkt het filter in je hersenen dan niet meer zo goed. Onze schors en andere hersengebieden filteren continu. Maar onder andere door covid zaten heel veel studenten thuis, in eenzaamheid. Niet meer in die verrijkte omgeving.

Als je schors een tijd minder is uitgedaagd, gaat je filter minder goed werken. De oplossing? Je moet ‘m uitdagen! Minder prikkels opzoeken is dus niet goed. Zoek juist weer prikkels op. Zo stimuleer je de schors en gaat het filter weer beter werken."

Train je aandacht

"Dezelfde schors die filtert, zorgt er ook voor dat je je emoties onder controle hebt”, legt Scherder uit. “Dus als de schors het niet goed doet, heb je én last van overprikkeling én je controle op de emoties is minder goed. Je voelt je bijvoorbeeld een beetje somber.

Zorg dat je aandacht traint. Ga eens een half uur, drie kwartier intensief een stuk lezen. Een paar pagina’s goed in je opnemen. Dan activeer jij precies die netwerken die ook filteren (want je bent van alles afgezonderd) en je activeert de systemen die jou de controle geven over jouw negatieve emoties."

Cognitieve batterij opladen

In Life Rules leert de hersenwetenschapper je ook wat een dag vol online vergaderingen met je hersenen doet. Hint: dat is niet veel goeds. Gelukkig is ook dat om te draaien. Door lekker te bewegen laad je jouw ‘cognitieve batterij’ weer op.

Hoe Scherder dat zelf doet? "Ik begin de dag altijd met dertig push-ups en buik- en bilspieroefeningen. En als ik afspraken heb, doe ik die het liefst op de VU. Dat betekent namelijk: een half uur fietsen heen én een half uur terugfietsen. Dan heb ik die dag een uur gefietst. En op de VU zelf: traplopen! Door bewust veel bewegen, ben ik ’s avonds ook fit. De hele dag zitten doe ik gewoon niet. Bij vergaderingen ga ik staan en een beetje lopen. Ondertussen ben ik alert, want ik ben ‘bij de les’."

Ontdek meer in Life Rules!

Ben je benieuwd naar meer tips van Scherder? En wil je weten hoe je rustmomenten in de dag het beste kunt invullen? Luister hier het volledige gesprek van Joram Kaat met Erik Scherder!