Erik Scherder: 'Er is geen verklaring voor onze angsten'

“Ik ben best hypochondrisch,” vertelt de hoogleraar in Erik Scherder laat zich niet kisten. “Als ik overdag hoofdpijn heb, is het gewoon hoofdpijn. Heb ik het ’s nachts, dan is het ineens een hersentumor.”

Angst voor de dood

“Ik denk dat ik Nederlands kampioen ‘vermijden’ ben,” lacht Scherder als hij
in zijn werkkamer in Amsterdam uitlegt hoe hij omgaat met zijn angsten. Hij vermijdt snelwegen en vliegt niet naar buitenlandse conferenties die interessant zouden kunnen zijn. Ook komt hij liever niet op begrafenissen. “Die vermijd ik ook gewoon,” grapt hij. “Nee hoor, daar ga ik wel naartoe. Maar angst voor de dood is de grootste van alle angsten.”

Vliegangst

Tijdens een training om van vliegangst af te komen, gaat Scherder in de eerste aflevering in gesprek met zijn lotgenoten. Hij komt over als een joviale, vriendelijke man, die eigenlijk helemaal niet zo angstig lijkt. “Het gaat beter als ik met anderen praat, maar ondertussen voelde ik elke trilling en las ik geen letter in het boek dat ik voor me hield. Een vrouw in deze sessie wilde graag naar haar dochter in Spanje kunnen vliegen, maar wow, wat was ze bang. Inmiddels vliegt ze heel regelmatig. Over die veerkracht gaat dit programma ook.”

Wat was er bij uzelf voor nodig om van uw vliegangst af te komen?
“Ik heb gezien dat er ontzettend veel controle is. Eigenlijk moeten piloten hun best doen een vliegtuig naar beneden te krijgen, want de lucht om je heen is gewoon de weg, je bescherming. En wist je dat de vleugels er niet zomaar aangeplakt zijn, maar dat ze één geheel vormen met het vliegtuig? Zulke weetjes helpen me enorm. Je kunt zeggen dat ik er goed doorheen ben gekomen. Ik kon gewoon een hapje eten in de lucht, hoefde niet steeds meer naar de wc, en na afloop had ik het gevoel dat ik er de volgende dag zo weer in durfde te stappen. Inmiddels is de cursus wat langer geleden en weet ik dat trouwens niet zo zeker meer.”

Echt niet? Hoe zit het dan met uw veerkracht?
“Je hersenen willen graag stofwisseling. Er moet activiteit zijn. Hoe meer stofwisseling, des te actiever is het brein. Zo komt het dat mensen die zitten opgesloten in een isoleercel na twee weken gaan gillen. Ze willen weten dat ze leven. Om dat te weten, heb je je omgeving nodig. Als je stilzit, gebeurt er weinig. En dan zakt je stofwisseling.”

Wat kunnen we verder verwachten van deze serie?
“Gewone mensen met gewone zorgen. We hebben geen ‘gekke’ mensen opgezocht, het draait niet om excessen. Zo zien we een vrouw die al jaren mantelzorger is van haar vriend. Hoeveel mantelzorgers zijn er niet? En we maken kennis met een vrouw die op haar 40e de liefde van haar leven vond. Maar toen hij terugkwam van een reis, maakte hij het uit. Ze had meer dan drie jaar nodig om erbovenop te komen en ging gevoelsmatig tot de bodem van haar bestaan.”

Ontspanning

In de eerste aflevering maakt de kijker ook kennis met Pieter, een op het eerste gezicht flamboyante golfleraar. Dan vertelt hij over zijn angst voor de lessen. Ook gaat hij met Scherder naar de supermarkt. Voor Pieter is dat de jungle. Hij is bang voor de mensen die uit alle gangpaden kunnen komen en ‘vliegt’ de winkel door, waardoor hij regelmatig een boodschap vergeet. Even later doet Scherder mee met een workshop ontspanningsoefeningen. Daar ontmoet hij een vrouw die hooguit twee tot drie uur per nacht slaapt. Bij haar thuis gaat Scherder met de vrouw in gesprek. Hij pakt haar hand even vast als ze het moeilijk heeft en luistert aandachtig. “We hebben geen verklaring voor onze angsten,” legt hij uit. “Daarom beheersen ze ons zo.

Visje eten

“Het programma draait echter meer om veerkracht dan om angsten,” merkt Scherder op. “Wat dacht je bijvoorbeeld van ouders die een kind verliezen? Ze moeten door, maar hoe? Ik ging ook naar een man die nog maar een paar dagen te leven had. Twee dagen na ons bezoek stierf hij inderdaad, hoorde ik. Deze man was ontzettend bang voor de dood, maar als zijn kinderen bij hem waren, was hij toch weer op zijn gemak. Hij had zin om een visje te eten. Ik vond dat optimisme zo bijzonder om te zien.”

Milkshake

Er komen 'prachtige mensen' voorbij in het programma en Scherder raakt er dan ook niet over uitgepraat. “Een meisje dat ik ontmoette, leed aan genetische obesitas. Door een mutatie in haar genen kampt ze al haar hele leven met overgewicht. Ze moet daarbij ongelofelijk opletten wat ze eet. Gelukkig heeft ze leuke vriendinnen met wie ze het goed kan vinden, en ze is optimistisch. Maar als ze in een vreemde omgeving komt, heeft ze het toch altijd weer moeilijk. Bestelt ze een milkshake, dan ziet ze mensen kijken. Zo van: de hoeveelste milkshake van vandaag zal dat zijn?”

Hebt u nog iets geleerd van deze serie?
“Mijn hele leven beweeg ik me al tussen de patiënten, dus je ziet mij niet verbaasd zijn over dingen die ik tegenkom. Toch blijf ik wel een enorme bewondering houden voor mensen die in zo veel verschillende situaties hun leven oppakken en dóórgaan. Dan denk ik bij mezelf: erger je niet zo aan een vlieg aan de muur, doe normaal en ga door met je leven. Deze mensen stimuleren mij elke dag met een goed gevoel te beginnen. Zo helpt de serie me weer om mijn eigen leven te relativeren, iets waar we allemaal weleens behoefte aan hebben.”

Nog even over uw angst voor de dood. Kunt u die nérgens mee beteugelen?
“De angst voor de dood... Ik heb natuurlijk ontzettend veel mensen gezien die gingen sterven – dat is een onderdeel van mijn vak. Vaak zag ik dat mensen ontspannen de dag doorkwamen als ze waren omringd door hun geliefden.” Na een korte stilte: “Ik zou haast wensen dat ik geloofde. Ik ben rooms-katholiek opgevoed, maar raakte het geloof op latere leeftijd kwijt. Daarom wilde ik in deze serie eigenlijk iemand ontmoeten die tijdens zijn volwassen leven niet geloofde, maar het op zijn sterfbed weer omarmde. Die mensen moeten er zijn. Sterker nog: ik gún iedereen zo’n sterfbed. Dat je doodgaat in de wetenschap dat het hierna nog beter wordt, dat het niet ophoudt. Ik kende iemand die dat meegemaakt heeft. Hopelijk overkomt het mij ook.”

Hoe overleeft u doodsangst tot die tijd?
“Vermijden lukt mij heel goed, zoals ik al zei. En doorgaan, niet stoppen met werken, maar actief blijven – dat is voor mij de sleutel. Pas begon iemand hier aan de Vrije Universiteit tegen mij over mijn ‘houdbaarheidsdatum’. Ik vond dat zo naar. Dan ben je 68 jaar, en val je ineens door de mand, blijkbaar. Ik ben juist zo blij met deze tijd.”

Beeld: Miss Jack