Eerherstel voor chef-dirigent Willem Mengelberg?

De wereldberoemde dirigent schreef in de eerste jaren van de oorlog tientallen brieven aan de nazi-autoriteiten waarin hij succesvol pleitte om Joden niet op transport te zetten. Bekend is dat Mengelberg zich voor 48 mensen heeft ingezet, en daarvan hebben 34 Joden de oorlog overleefd. Op dinsdag 4 mei zendt de EO de documentaire De lijst van Mengelberg uit.

Nabestaanden van overlevenden uiten nu hun twijfels over het stempel oorlogsmisdadiger dat Mengelberg kreeg opgeplakt. "Mengelberg redde het leven van mijn familie," vertelt dierenarts Aat Tromp in de film. Zijn vader Sam was violist in het orkest. Voor zijn ‘gevoel’ is het tijd voor de rehabilitatie van Mengelberg. "We zitten hier als overlevenden door hem. Kan je over iemand die je leven heeft gered, zeggen dat hij fout was? Hij was politíek gezien fout, maar hij heeft niemand vermoord. Hij heeft mensen gered. Dus om te zeggen: 'Je bent een oorlogsmisdadiger', dat lijkt mij niet terecht."

Verbannen

Van de zestien Joodse leden van Mengelbergs Concertgebouworkest overleefden het relatief hoge aantal van dertien de oorlog. Al langer was bekend dat Mengelberg meerdere keren bij rijkscommissaris Seyss-Inquart voor hen pleitte. Na de oorlog werd dit door de Centrale Ereraad, de zuiveringscommissie voor de kunstsector, beoordeeld als eigenbelang. Willem Mengelberg kreeg als straf een dirigeerverbod van zes jaar en werd de facto verbannen uit Nederland. Een jaar voor het einde van zijn straf overleed de dirigent.

Nazisympathieën

De EO-documentaire laat er geen twijfel over bestaan dat Mengelberg daadwerkelijk nazisympathieën had. In de kelder van zijn buitenhuis in Zwitserland ontdekten regisseur Jaap van Eyck en biograaf Frits Zwart onder meer stapels nazikranten. "Op de vraag of het tijd is voor de rehabilitatie van Mengelberg is geen eenduidig antwoord mogelijk. Maar na de bevrijding is er naar mijn idee wel veel te snel over hem geoordeeld; een oorlogsmisdadiger was hij zeker niet," vindt de regisseur. "Toch is juist dat negatieve beeld overeind gebleven. De film laat zien dat het verhaal ook een totaal andere kant heeft."

Eerherstel op z'n plaats?

In de film ontdekt Helly (75), kleindochter van hoogleraar en ondernemer Ernst Laqueur, wie de beschermengel van haar opa was. Dankzij bemoeienis van Mengelberg kreeg hij een stempel in zijn persoonsbewijs en ging hij niet op transport. Ook hoefde hij geen ster te dragen. Hieruit blijkt dat Mengelberg zich ook heeft ingezet voor Joden die geen band hadden met zijn orkest. Helly en haar familie worstelen met de vraag of enig eerherstel voor Mengelberg op zijn plaats zou zijn. "Ik kan niet oordelen over het geheel, ik kan alleen maar laten zien dat hij een belangrijke speler is geweest bij het redden van mijn grootouders. Dat is iets fantastisch waar ik Mengelberg heel erg dankbaar voor ben."
De huidige directeur van het Concertgebouw, David Bazen, oordeelt anders: "Hij was een groot musicus, maar een klein mens."