Echt jezelf worden, hoe doe je dat?

In een mooi interview in dagblad Trouw geeft Denker des Vaderlands Daan Rovers haar visie op het onderliggende probleem bij veel stress- en burn-out-klachten. In tegenstelling tot de populaire constatering dat het individualisme onze cultuur in de greep houdt, en dat dat individualisme neerkomt op vanuit jezelf redeneren en leven, wijst ze erop dat echt “ik” zeggen juist het grote probleem is.

Dat kunnen of durven we niet meer. Jongeren niet, maar het is een veel breder verspreid verschijnsel. We bedenken allerlei smoezen om bijvoorbeeld geen ‘nee, dat wil ik niet’ te hoeven zeggen. ‘Te druk’ is daarvan misschien wel de meest voorkomende. Door ons-zelf zo te negeren hollen we onszelf uit; raken we uitgeput en opgebrand.

Durf het te wagen

‘Echt ik zeggen’, wat moeten we ons daarbij voorstellen? Niet toevallig haalt Rovers Kierkegaard aan. Die riep halverwege de 19^e eeuw al dat het steeds meer ontbrak aan mensen met een zelf. 

Voor Kierkegaard heeft zelfwording alles te maken met een waagstuk: het waagstuk jezelf te durven zijn. Maar dan niet in de betekenis van doen waar je zin in hebt of vooral jouw visie op de wereld en op jezelf naar buiten brengen. Daar gaat het juist mis.

We durven vaak niet verder te kijken dan de verhalen die we onszelf over onszelf vertellen. Of dat nou verhalen zijn waarin we grandioos en geweldig zijn, of verhalen waarin we onszelf voortdurend beschrijven als waardeloos: die verhalen vormen niet de weg naar onze zelfwording.

We vallen niet samen met de verhalen die we aan onszelf over onszelf vertellen. Die zitten vol met wat we van jongs af aan hebben gehoord en met wat de samenleving van ons verwacht. En die twee stemmen spreken elkaar ook nogal eens tegen. We dachten dankzij de verhalen van onze goedbedoelende ouders dat wij de wereld wel eens ten goede zouden gaan veranderen.

Eenmaal aangekomen in die wereld bleek er niemand op ons te zitten wachten en moeten we met onze veronderstelde uniciteit concurreren met vele anderen die allemaal hetzelfde blijken te willen. Niet vreemd dat dat in ons hoofd kan leiden tot extremen.

Je kunt ‘vertwijfeld niet jezelf willen zijn’ (‘Let maar niet op mij hoor’, ‘Zeg maar wat ik moet doen’) en ‘vertwijfeld jezelf willen zijn’ (‘Aan de kant, ik kom eraan en kan echt geen rekening houden met wat jij allemaal wil’). En je kunt ook nog eens tussen die twee heen en weer geslingerd worden.

Jezelf opmerkzaam worden

Zelfwording zoals Kierkegaard daarover schrijft, leren om ‘echt “ik” te zeggen’, is voorbij die verhalen, voorbij de vertwijfeling ‘opmerkzaam te worden op jezelf’. En omdat je ware zelf (die term gebruikt hij niet voor niets nooit) niet ergens kant en klaar ligt te wachten, maar steeds meer moet worden in de kwetsbaarheid van het dagelijks leven, is dat een waagstuk. We zullen wel moeten.

“Want als ik verkeerd heb gewaagd, nu goed, dan helpt het leven mij met de straf. Maar als ik helemaal niet heb gewaagd, wie helpt mij dan? En als ik dan door in hoogste zin helemaal niet te wagen (en het is juist wagen in hoogste zin om op jezelf opmerkzaam te worden) ook nog eens laf alle aardse voordelen win – en mezelf verlies!” (De ziekte tot de dood, 1849)

Opmerkzaam worden op jezelf. Leren luisteren naar jezelf voorbij goed en kwaad, voorbij het oordeel dat je, vaak ongemerkt, over jezelf uitspreekt. Stil worden, en je overgeven en omarmen wat je dan gewaarwordt, dat is het grootste waagstuk denkbaar voor een mens. 

Voor ieder mens, want dit is geen intellectueel hoogstandje voor reflectief getalenteerden. Integendeel, die zitten juist zo vol met innerlijk geklets dat het voor hen minstens zo lastig is als voor wie dan ook. 

En God dan?

We bevinden ons tenslotte op Lazarus…

Die is voor Kierkegaard nooit ver weg als het over zelfwording gaat. Zelfwording vindt altijd plaats voor God. Als je op jezelf opmerkzaam wordt, word je opmerkzaam op God, beter gezegd: dan ontstaat het besef dat jíj opgemerkt wordt. 

Maar voordat ik daarover weer een heel verhaal (tegen mezelf) ga houden: laat ik het er maar eens wat meer op wagen…