De moeilijkste vraag: Waarom is er ellende?

Waarom we lijden is dé moeilijkste vraag voor christenen. Iedereen stelt die vraag natuurlijk, maar christenen zitten met een extra vraag over de verklaring ervan. Als je niet gelooft, is de verklaring vrij eenvoudig: het gebeurt gewoon. Voor christenen is er nog een speler bij, God, en die kan zo ontzettend veel, dat het de vraag wordt waar hij was. Veel andere zaken zijn voor christenen juist makkelijker te verklaren: waar alles vandaan komt, hoe we vrije wezens kunnen zijn, hoe we een bewustzijn hebben, hoe we überhaupt over kwaad kunnen spreken – maar deze ene vraag is inderdaad lastiger: waarom lijden we? 

Hieronder een stap-voor-stap-benadering. Dit is niet bedoeld als troost, maar als doordenking. Als je middenin de ellende zit, raad ik je af dit te lezen. Ik geef hier een meer rationele overweging. Ik wil je vragen een specifieke vorm van ellende in gedachten te nemen, en het eerste antwoord te overwegen. Als dat niet lijkt de kloppen, dan de tweede, enzovoorts.

Verklaring 1: God ‘overrulet’ niet alle slechte menselijke keuzes
Veel ellende heeft direct of indirect een menselijke oorzaak. De tsunami van 2004 was bijvoorbeeld lang niet zo dodelijk geweest, als daar fatsoenlijke regeringen hadden gezeten. God beïnvloedt onze geesten blijkbaar wel op de achtergrond, maar dwingt ons nooit en laat ons vergaand vrij. Dat is in elk geval onze ervaring: we merken dat we stomme of zelfs kwaadaardige dingen kunnen denken, plannen en uitvoeren, zonder dat een geheimzinnige kracht op de achtergrond onze gedachten onstuitbaar een andere kant op duwt.

De vraag is waarom God zo respectvol is jegens onze keuzes. Draai het eens om. Stel dat God elke nare gedachte acuut zou wegduwen uit ons hoofd en we dus alleen in staat zijn positieve, mooie dingen te denken. Dat kan God vast, maar kun je dan nog wel over echte mensen spreken, die in staat zijn lief te hebben, verantwoordelijk zijn voor hun gedrag, die vrij zijn? Dat is lastig. God beïnvloedt ons wel, maar willen we echt mensen zijn, dan moeten we een speelruimte houden om foute keuzes te maken die gevolgen hebben voor onszelf en/of anderen. Dat hoort bij mens-zijn.

Verklaring 2: God voorkomt niet alle pijnlijke ‘botsingen’ met de natuur
Het kan zijn dat je geen menselijke oorzaak ziet in de ellende waar je nu aan denkt in dit ‘stappenplan’. Er zijn namelijk ook heel veel pijnlijke gebeurtenissen die komen doordat de dingen gewoon zo gaan. Kanker komt soms omdat je hebt gerookt, maar is ook vaak gewoon ‘toeval’.

Ook hier kan het helpen je de omgekeerde situatie voor te stellen. Stel dat God telkens als er iets naars dreigt te gebeuren, ingrijpt en dat voorkomt. Stel dat een leeuw een hertje bespringt, dan heeft hij opeens geen trek meer. En wanneer hij vervolgens toch honger heeft, wordt zijn maag miraculeus gevuld. Als een virus je aanvalt, hoeft je afweer daar niks tegen te doen, maar regelt God dat. Als je van een dak af wilt springen, word je tegengehouden door een onzichtbare kracht. Net als bij verklaring 1 is het eigenlijk onmogelijk om nog van werkelijk mens-zijn te spreken.

Verklaring 3: God voorkomt hiermee iets ergers
Er is dus een zone waarin God mensen en de schepping een grote zelfstandigheid gunt (zie verklaring 1 en 2) maar op de achtergrond is God wel degelijk voortdurend bezig. Hij doet dat grotendeels onmerkbaar om ons vrij te laten. Hij plant in zekere mate mooie gedachtes in ons en stuurt gebeurtenissen bij. En soms kan dat ook iets pijnlijks zijn, omdat dit de beste manier is om iets ergers te voorkomen. 

In de film Bruce Almighty zit hiervan een prachtig denkexperiment. Bruce krijgt daarin goddelijke krachten en zegt uit frustratie ‘ja’ tegen alle gebeden die hij binnen krijgt. Het gevolg is chaos: iedereen heeft bijvoorbeeld de loterij gewonnen... Het punt is dat in een beperkte wereld niet iedereen zijn zin kan krijgen. En dat betekent dat er soms iets naars moet gebeuren ten einde iets ergers te voorkomen. Omdat de wereld zo ingewikkeld is en alles met alles samenhangt, is echter nooit helemaal te achterhalen wat precies werd voorkomen. Vaak heeft kwaad geen zin (zie verklaring 1 en 2) maar vaak ook heeft God wél ingegrepen en heeft het daardoor toch enige zin. 

Verklaring 4: Satan heeft dit gedaan
Op dit punt aangekomen overstijgen we al lang en breed de menselijke kennis. Voor wie op God vertrouwt, zijn de bovenstaande verklaringen meestal genoeg: God laat ons bepaalde ruimte (1), gunt ook de natuur een zekere zelfstandigheid (2), en gebruikt soms kwaad ten goede (3). Toch kun je kwaad ontmoeten waarvan je nu nog steeds denkt: dit kán onmogelijk hiermee verklaard worden, dit is gewoon té erg.

Het christendom verwijst dan vaak naar de duivel. Moderne mensen moeten daar vaak wat om lachen. Dat is niet zo consequent, omdat zij meestal wel aannemen dat het theoretisch mogelijk is dat er buitenaardse wezens zijn, die zo intelligent zijn dat ze onzichtbaar invloed op ons kunnen uitoefenen. Het hele idee van Satan en demonen is weinig anders, behalve dan dat deze wezens van bovennatuurlijke orde zijn.

Het idee is dat God Satan en trawanten tijdelijk een bepaalde speelruimte geeft om invloed op ons uit te oefenen, net zoals hij mensen en de natuur die vrijheid geeft. Het verschil is dat de kracht in ons leven puur slecht is – net zoals dat van God en zijn engelen puur goed is – en bovendien verstrekkender dan die van mensen en de natuur. Dit biedt een mogelijkheid om na te denken over extreem kwaad: dat is zó erg, dat het niet van ‘hier’ kan zijn, maar wel van ‘elders’ moet komen. 

Tekst: Reinier Sonneveld
Foto: Uitgebloeide zonnebloemen in het rampgebied van de gecrashte vlucht MH17 van Malaysia Airlines in het oosten van Oekraine, 100 dagen na het ongeluk (ANP).