De les van Mozes: ontdek wie je bent

De geboortepapieren van het Bijbelse volk Israël liggen in Egypte, waar Jakob en zijn familie als economische vluchtelingen verbleven. Ze kregen daar een eigen streek waar ze hun vee mochten laten grazen. Maar helemaal thuis hebben ze zich er nooit gevoeld: ze aten nooit samen met de Egyptenaren, en de Bijbel vertelt dat Egyptenaren sowieso een afkeer van schaapherders hadden. Hoe gastvrij ze aanvankelijk ook door het rijke land zijn opgevangen, de Israëlieten blijven er vreemdelingen. Op het moment dat vader Jakob komt te overlijden, wil hij dan ook niet in Egypte, maar in zijn oude thuisland worden begraven.

Soms penibel

Mensen kunnen zeer gehecht zijn aan de grond waarop ze wonen. De Bijbel zegt dat wij grond ten diepste niet kunnen bezitten – de hele aarde is van God – maar hij geeft wel ruimte aan het gevoel dat je op de ene plek meer thuishoort dan op de andere. Het is spannend en soms penibel om weg te zijn uit je eigen regio en te gast te zijn in de contreien van andere mensen en volken. Dat kun je deze zomer merken als je op vakantie gaat naar een land waar de taal en gebruiken anders zijn – maar je kunt ook elke dag de krant openslaan en discussies lezen over het asielbeleid van Europa en Nederland.

Dwangarbeid

Het asielbeleid van het oude Egypte was eerst heel vriendelijk voor de Israëlieten. Zolang ze een bescheiden familie vormden met een paar schapen, vonden de Egyptenaren het best. Toen de nakomelingen van Jakob echter talrijker werden, zorgde dat voor onrust. De buitenlanders werden eerst als gasten gezien, maar nu vooral als indringers en als bedreiging. Wrang, want de meesten van hen zijn inmiddels gewoon in Egypte geboren en hebben daar net zo goed hun plek als andere inwoners. Toch groeit het hatelijke sentiment jegens dat aparte volkje, en de farao besluit om hun dwangarbeid op te leggen. De Israëlieten worden als slaven ingezet en continu afgebeuld, zodat ze geen energie over hebben om gevaarlijk te worden voor hun gastland.

Mozes, de man die de Israëlieten definitief heeft omgevormd van een clan naar een volk, wordt geboren op het dieptepunt van onderdrukking. Er heerst dan een genocidale wet in Egypte die bepaalt dat elk pasgeboren baby’tje moet worden vermoord als het een jongen is. De Egyptenaren willen geen jonge buitenlandse mannen meer in hun land zien rondlopen, daar komt alleen maar ellende van. Dat Mozes dit overleeft, heeft te maken met het feit dat de vroedvrouwen hem helpen verstoppen, dat zijn moeder hem verborgen houdt, en dat zijn zus hem uiteindelijk koppelt aan de prinses van Egypte, die hem uit medelijden adopteert. Was de farao nog zo doodsbang voor jonge Joodse mannen, komt de rebellie juist van de kant van al die vrouwen.

Niet in een hokje

Mozes groeit dus op als zoon van Israëlitische tot slaaf gemaakten en als pleegzoon in een Egyptisch paleis. Dat is een ingewikkeld bestaan. Hoe krijg je die uitersten in jezelf bij elkaar? Dat kan niet, maar hij zal wel moeten. Soms verloopt je levensreis zo dat er verschillende identiteiten door je bloed stromen. We praten in discussies wel zo makkelijk over Nederlanders en buitenlanders, vrijgemaakten en evangelischen, mannen en vrouwen, theoretisch en praktisch opgeleiden, zieken en gezonden, maar als je inzoomt, zie je dat de meeste mensen helemaal niet in zo’n statisch hokje passen. Juist de details van onze identiteit zijn interessant, want die tonen de unieke route die wij in ons leven hebben afgelegd. Ook al hadden we misschien liever gezien dat die weg wat minder kronkelig was geweest.

Want niet elke reis is leuk of goed. Dat moet gezegd zijn in deze zomerserie over reizen. Het is leuk als je weet waar de reis naartoe gaat, wat je er gaat doen, en dat de omstandigheden om te reizen gunstig zijn. Voor de Israëlieten is dat allemaal niet zo zeker, en voor Mozes ook niet. Mozes verlaat Egypte in allerijl, omdat het onrecht in zijn land hem tot razernij drijft. Dat onrecht snijdt dwars door zijn ziel, die een Israëlitische en een Egyptische helft heeft. Daarom besluit hij de spanning te ontvluchten en naar een land te gaan waar hij noch Israëlitische jammerklachten, noch Egyptische muziek kan horen: buurland Midjan.

Terug naar de puinhoop

In Midjan vindt Mozes zijn echtgenote, de dochter van een priester van (een van) de lokale goden. Hij vestigt zich daar, maar ook hier blijft het wringen: Mozes weet dat hij ergens woont waar hij eigenlijk niet thuishoort. Het vreemdelingschap blijft aan hem knagen, al weet hij eigenlijk ook dat dat vreemdelingschap fundamenteel bij hem hoort en nooit helemaal weg zal gaan.

Soms ga je op reis om er even uit te zijn, soms ga je op reis om op zoek te gaan naar geluk, en soms ben je op weg gegaan om je verantwoordelijkheden te ontlopen. Mozes laat in Egypte een puinhoop achter en hij weet dat hij vroeg of laat terug zal moeten.

En inderdaad: God roept Mozes uiteindelijk weg bij zijn bedrijf en schoonfamilie om een ongewisse toekomst tegemoet te gaan. Dat heeft Hij eerder ook al bij Abram gedaan. Het geloof geeft veel mensen houvast, maar voor de profeten was het eerder andersom: zij moesten hun houvast laten varen en aan een spannende, onmogelijke reis beginnen. Voor Mozes was het een reis naar Egypte – naar de benauwdheid, naar de ellende en het pure kwaad. Maar net als voor Abram geldt ook voor hem: Mozes gaat op weg met een belofte van God op zak. Eerst zal het ongetwijfeld moeilijk worden, maar daarna wacht er een beloofd land. Als Mozes eerst richting de onderdrukten durft te reizen, zullen ze daarna samen naar de vrijheid mogen trekken.

‘Het is gelukt!’

En dat doen ze. Aan de hand van Mozes bevrijdt God het hele volk Israël uit de Egyptische hel. Ze beginnen aan de laatste reis van Mozes, en dat is de eerste reis waar écht een goede richting in zit. Een reis richting vrijheid in verbondenheid met elkaar, met de aarde en vooral met de God van het leven. De meeste films over Mozes’ leven eindigen ongeveer daar. Yes, het is gelukt! De slavendrijver staat met lege handen, de mishandelde migranten lopen dwars door een zee van onmogelijkheden richting een land van melk en honing. Maar de geoefende Bijbellezer weet beter.

Deze laatste reis duurt namelijk veertig jaar. Mozes en zijn mensen dwalen decennialang door de woestijn, en moeten leren wie ze zelf eigenlijk zijn. Wie ze willen zijn. Wat een samenleving is, en wat het goede leven is voor Gods aangezicht. Welke richting een volk, een land en een mensenleven eigenlijk moet hebben, en hoe je de juiste koers aanhoudt.

Waar veel mensen houden van avontuurlijke reizen die kort – of hooguit een jaar – duren, en waarin veel te zien en te beleven is, is dit de echt spannende trip. De ontdekkingstocht van die Israëlieten die weten dat ze vrije mensen zijn, en dat God voor hen zorgt – maar die een heel leven lang nodig hebben om aan te leren voelen wat dat nou eigenlijk betekent. Die laatste lange reis van Mozes is feitelijk de reis die elke gelovige mag maken.