Het cryptische antwoord van Jezus op een van de meest gestelde vragen

Hoe word ik gelukkig? Met Augustinus, Thomas van Aquino, Matteüs (en Jezus) in de hand zoeken Anton en Erik een antwoord.

De theologen uit ons panel – Anton ten Klooster en Erik Drenth – lezen vandaag Matteüs 5: 3 tot 10.

Gelukkig wie…

Anton:

Mensen zijn ontzettend verschillend. Ze willen allemaal verschillende dingen, en wat de één graag wil is afschuwelijk voor de ander. Maar in één ding lijken we op elkaar: iedereen wil gelukkig zijn. Vraag het aan willekeurige voorbijgangers: ‘wil je gelukkig zijn?’ Niemand die ontkennend zal antwoorden. De vraag is of we als christenen onze eigen weg naar het geluk hebben. Grote denkers uit de geloofstraditie denken van wel. In de zaligsprekingen zagen ze een beschrijving van de weg naar het geluk.

Waarom al die tegeltjeswijsheden de moeite van het uitvoeren waard zijn

Er is eindeloos veel geschreven over de zaligsprekingen. Ze zijn het begin van Jezus’ bergrede. Daarin vinden we de bekendste tegeltjeswijsheden van het christendom: keer de andere wang toe, niemand kan twee heren dienen, laat je linkerhand niet weten wat je recht doet. Maar waarom zouden we die dingen doen?

Het antwoord op die vraag ligt in het begin van de bergrede: de zaligsprekingen. Daarin prijst Jezus mensen ‘zalig’. Hij zegt dat ze gelukkig zijn: armen van geest, zachtmoedigen, barmhartige mensen, vredebrengers. Dat zijn vrij algemene omschrijvingen. Kerkvader Augustinus zag ze als richtingwijzers. Door arm van geest te zijn, word je gelukkig. En wat zoiets vaags als ‘arm van geest’ betekent, dat kun je dan weer in de rest van de bergrede lezen. Zo maakte hij van deze drie hoofdstukken van het Mattheüsevangelie de hoeksteen van het christelijk leven.

Dit zegt Thomas van Aquino erover

Het wordt allemaal wat praktischer wanneer je nadenkt over wat voor mensen Jezus gelukkig noemt. Thomas van Aquino, een middeleeuws theoloog, legde dat uit. Armen van geest zijn volgens hem geen onnozele figuren, maar mensen die niet afhankelijk zijn van het oordeel van anderen. Zachtmoedigen zijn niet de mensen die over zich heen laten lopen, maar mensen die op hun benen blijven staan bij weerstand. Hoe gelukkig zou jij zelf zijn, wanneer je welzijn minder afhankelijk is van anderen, en van omstandigheden?

Wanneer je zo nadenkt over geluk, wordt het iets beweeglijk. Geluk staat niet stil, als ware het een verheven toestand los van de zorgen van alledag. Geluk is wat je in je leven ontwaart wanneer het de goede kant op beweegt, wanneer je niet langer met alle winden meewaait.

It’s a way of life

De goede kant op, zo zeggen Augustinus en Thomas, is naar God toe. Het goede leven is dat we naar zijn woorden leven, en zo dichter bij hem komen.

De uitleg van die twee theologen is al eeuwenoud. Toch is ze nog verbazend praktisch. Ze benadrukt namelijk dat christen-zijn een ‘way of life’ is. We proberen op een bepaalde manier te leven, omdat Jezus ons belooft dat zo’n leven ons gelukkig maakt. Het maakt ons hier en nu tot evenwichtige en blijmoedige mensen. En uiteindelijk brengt het ons dichter bij God.

Waarom Jezus de nieuwe Mozes is

Erik:

De ‘zaligsprekingen’ vind je in twee varianten in de Bijbel. In de tekst die we hier bespreken en in Lukas 6. Een opvallend verschil, naast een iets andere inhoud: Matteüs laat Jezus deze woorden op een berg uitspreken, terwijl hij bij Lukas in een veld staat.

Een detail, zou je denken, maar Jezus belandt niet zomaar op die berg. In het evangelie waar later in de kerkgeschiedenis de naam van Matteüs op is gezet, gaan bijvoorbeeld Jozef en Maria naar Egypte en probeert een boosaardige koning alle mannelijke baby’s te doden. Zie je de parallel? Matteüs heeft een publiek voor ogen dat de verhalen van het Oude Testament goed kent, en meteen ziet dat hij Jezus portretteert als de opvolger van Mozes. De man van God die zijn volk naar het beloofde land leidde.

Parallel aan maar wezenlijk anders dan de tien geboden

Net als Mozes gaat Jezus dus een berg op. Waar Mozes op de Sinaï volgens het verhaal de wetten van God ontvangt, spreekt Jezus de zegen uit over de mensen die zachtmoedig en nederig zijn, over mensen die vrede stichten en zuiver van hart zijn. Door zijn verhaal te construeren zoals hij doet, plaatst de schrijver van het evangelie van Matteüs deze zaligsprekingen parallel aan én tegenover de tien geboden.

De tien geboden vertellen wat je wel en niet mag doen, in de zaligsprekingen gaat het om je houding en je hart. Mozes haalde regels op om goed te leven, Jezus zegent in dit verhaal degenen bij wie het goede leven ingebakken is.

Wij zijn niet het publiek dat Matteüs in gedachten had, en bovendien te veel geneigd een stukje uit een bijbelboek te halen en dat buiten de context van de schrijver te plaatsen. Sprak Jezus deze woorden ooit écht? En was dat op een veld of op een berg? Wie de bedoeling van de schrijver begrijpt, kan voorbij historiciteit kijken, en snappen wat Matteüs bedoelt: voor Jezus telde niet een zwart-witte wet van buiten, maar de kleur van je hart.

Anton ten Klooster is priester van het aartsbisdom Utrecht (en promoveert op de zaligsprekingen).

Erik Drenth is namens het CDA wethouder in Hoogezand-Sappemeer. Hij was een van de theologen achter www.staatgeschreven.nl.

Lees hier de vorige aflevering:

Waarom Jezus in alle nederigheid veertig dagen naar de woestijn ging