God is aandachtig aanwezig: maar hoe merk je dat op?

Ik kom ze steeds meer tegen. Christenen die klaar zijn met de hun aangeleerde, nogal rationele omgang met de Bijbel. De Bijbel wordt dan gebruikt als een bron van informatie. Of als boek waarin je leest om je al ingenomen standpunten in ethische en kerkelijke discussies te onderbouwen.

Kan het ook anders? Kun je de Bijbel lezen met het oog op ontmoeting met God in het hier en nu?

Ja, dat kan. Het kan op de manier van wat ik in dit essay ‘contemplatief Bijbellezen’ noem. Dat is een manier van Bijbellezen waar niet het vergroten van inzicht in en het verrijken van je kennis over de tekst centraal staat, maar waarin de tekst wordt benaderd als een woord dat in het hier en nu beluisterd wil worden als Gods eigen stem op dit moment.

Meer spirituele omgang

Precies daarover gaat het in de lectio divina als manier van Bijbellezen, die al enige tijd ook in protestantse kring meer aandacht krijgt. Er leeft een breed verlangen naar een meer spirituele omgang met Bijbelteksten waarin stilte, rust, aandachtigheid en innerlijkheid een veel grotere rol spelen. Deze lectio divina bestaat uit vier stappen die hierop neerkomen.

Lezing

In de lectio (lezing) lees je de tekst die je gekozen hebt aandachtig en zorgvuldig, vol liefde ook. Je wilt echt weten wat er precies staat. Daarbij helpt het om de tekst herhaaldelijk hardop te lezen, een paar keer over te schrijven of de woorden van de tekst uit je hoofd te leren.

Overdenking

In de meditatio (overdenking)  proef en overweeg je de woorden verder. Ze gaan een verbinding aan met jou persoonlijk, met wat er speelt in je leven. Er komen herinneringen boven, je begint vragen te stellen, er worden emoties aangeraakt, er doen zich associaties voor met andere Bijbelgedeelten.

Gebed

In de oratio (gebed) wordt het nadenken over de woorden van de tekst een spreken tot de God van wie je de stem hoort. Je begint te vragen en te klagen, te zuchten en te juichen, te danken en te smeken. Je bidt om nog meer licht en inzicht. Al biddend raak je meer en meer verbonden met de Heer die door deze woorden aan het spreken is. En jij antwoordt.

Aanschouwen

En dan is er de contemplatio (aanschouwen), het komen tot rust in de stille en aandachtige aanwezigheid van de Heer, voorbij de woorden die gesproken zijn en geklonken hebben.

Heilige ruimte

Ik wil op dit moment vooral stilstaan bij het moment van de contemplatie waarop de lectio divina is gericht en die het ook mogelijk maakt om te spreken over lectio divina ‘contemplatief Bijbellezen’.

Wat is eigenlijk contemplatie? Het begrip kan in veel betekenissen worden gebruikt (zoals: aanschouwen, diep nadenken, overpeinzen, stil aanwezig zijn) maar het helpt mij om te zien dat het woord contemplatie het woord tempel bevat, een afgebakend heilig gebied (‘con’ is: met; ‘templum’ is: tempel). Tempel staat voor de heilige ruimte waar Gods aanwezigheid is.

Deze woorden uit Psalm 27 geven hier voor mij een mooie inkleuring van (vers 4 en 8):

‘Ik vraag aan de HEER één ding,
het enige wat ik verlang:
wonen in het ​huis​ van de HEER
alle dagen van mijn leven,
om de ​liefde​ van de HEER te aanschouwen,
hem te ontmoeten in zijn tempel.
Mijn ​hart​ zegt u na:
‘Zoek mijn nabijheid!’
Uw nabijheid, HEER, wil ik zoeken.’

Contemplatie heeft betrekking op de werkelijkheid die in deze Psalmwoorden wordt uitgedrukt: het zoeken en ervaren van de aanwezigheid van God, het zien en het aanschouwen van zijn lieflijkheid, het wonen in zijn nabijheid. Het gaat hier niet zozeer om woorden die gesproken worden door God, maar om Gods aanwezigheid die wordt ervaren. Het gaat om Gods liefde, om de ontmoeting.

Er wordt niets gezegd, geen woord gehoord, het is een spraak zonder klank. (Psalm 19:4)

Aandachtig aanwezig

Hierbij moet tegelijk bedacht kan worden dat ook de mens zelf een tempel van God is.

Of weet u niet dat uw lichaam een tempel is van de ​Heilige​ Geest, die in u woont en die u ontvangen hebt van God. (1 Korintiërs 6:19)

De lezende en luisterende mens die op zoek is naar de aanwezigheid van God in zijn Woord, is ook zelf een plaats van Gods aanwezigheid.

En daar komen we dichtbij het contemplatieve moment van de lectio divina als eigen vorm van Bijbellezen: dat het erom gaat zelf als mens aandachtig aanwezig te zijn in de aandachtige aanwezigheid van God. De woorden van de tekst die in de lectio divina centraal staan, helpen om de aandachtigheid richting te geven: God geeft aandacht aan mij als lezer door de woorden die hij spreekt en die in de Bijbeltekst tot klinken komen. En ik geef als lezer aandacht aan die woorden (het zijn er in de lectio divina nooit al te veel) om door deze woorden heen te ervaren dat het God is die spreekt.

Maar het gaat ten diepste vooral om de aanwezigheid. Contemplatie is dat ik als mens aandachtig aanwezig ben in de aandachtige aanwezigheid van God. Waar de stappen van de lectio, de meditatio en de oratio vooral hun intensiteit en rijkdom ontlenen aan het luisteren naar en spreken van woorden, daar is de contemplatie een genadig gebeuren aan de woorden voorbij. Ik kom in Gods aandachtige aanwezigheid die ik allereerst geloof, en die ik soms ook ervaar, doordat het rustig wordt en stil van binnen. Er stroomt dankbaarheid. Er is vrede.

God is er. Hij is genadig aanwezig. Hij is aandachtig aanwezig. En ik ben ook aanwezig, niet langer verstrooid door alles wat zich aandient in mijn leven, niet langer bezig met van alles en nog wat (hoe goed dat van alles en nog wat ook kan zijn), ook niet meer met woorden en gedachten (hoe goed ook). Nee, enkel aanwezig in het hier en nu, aandachtig, verstild, verwonderd over Gods vriendelijke aanwezigheid. Voorbij de woorden.

‘Nee, ik heb mijn ziel tot rust gebracht’ (Psalm 131:2).

De weg van transformatie

Contemplatief Bijbellezen (lectio divina) is dus altijd gericht op die aandachtige aanwezigheid waarin ik de liefde en goedheid van God aanschouw. Deze contemplatie staat echter niet op zichzelf en is ook niet het ‘einddoel’ van de contemplatieve Bijbellezing. Contemplatie is gericht op transformatie. Of anders gezegd: de weg van contemplatie bedoelt de weg van transformatie te zijn. Wij veranderen niet naar het beeld van God door daar ons best voor te doen of door onze eigen wilsbesluiten of door onze zorgvuldige Bijbelstudie. Wij veranderen, wij transformeren naar het beeld van God langs de weg van de contemplatie: het aandachtig aanwezig zijn in Gods aandachtige aanwezigheid die vol is van zijn glorie.

De woorden die Paulus daarover schrijft raken deze realiteit aan:

Wij allen die met onbedekt gezicht de luister van de Heer aanschouwen, zullen meer en meer door de Geest van de Heer naar de luister van dat beeld worden veranderd. (2 Korintiërs 3:18)

In dit Bijbelwoord komen zowel de contemplatie (de luister van de Heer aanschouwen) als de transformatie (door de Geest worden veranderd) ter sprake. De contemplatie heeft hier meer de kleur van het aanschouwen, maar dat aanschouwen heeft uiteraard alles te maken met aandachtigheid en aanwezigheid. De mens die zelf een plaats van Gods aanwezigheid is, komt van binnenuit in contact met de aanwezigheid van God die door de Bijbelwoorden wordt bemiddeld.

Hoe mooi zou het zijn als een groeiende aandacht voor en praktijk van lectio divina leidt tot contemplatieve vernieuwing van mensen en zo ook van kerken: kerken en mensen die aandachtige aanwezigheid cultiveren en zo steeds meer een plek worden van Gods liefdevolle tegenwoordigheid in een wereld die hongert en dorst naar het leven in al zijn volheid.

Dit essay kun je terugvinden in Samen luisteren in de stilte, een boek over lectio divina waar naast Jos Douma ook vele andere schrijvers aan mee werken zoals Anselm Grün, John Lapré en Thomas Quartier. In het boek vind je 40 oefeneningen, dus ideaal om te gebruiken in de vastentijd. Meer info vind je hier.
Samen luisteren in de stilte, Jos Douma, Anselm Grün e.a., Royal Jongbloed, € 16,99 

In deze 40-dagentijd kun je ook op plekken in Nederland terecht waar speciale lectio divina bijeenkomsten worden gehouden. Wil je meer weten over dit bijzondere project? Kijk dan hier.