Column Judith Zilversmit: 'Wie alles herdenkt, herdenkt niets'

Het is bijna 4 mei. De dag waarop we om 20.00 uur stilstaan bij de Nederlandse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Maar je kunt er de klok op gelijk zetten: ook dit jaar woedt de discussie. Wie herdenken we precies – en waarom, en wie niet?

De zogenoemde ‘alternatieve Dodenherdenking’ in Den Haag, waar ook slachtoffers uit Gaza en andere conflicten worden herdacht, raakt aan een gevoelige grens. Het Centraal Joods Overleg noemde het terecht een provocatie: een poging om een diepgewortelde nationale traditie te politiseren. Juist nu, nu de laatste generatie ooggetuigen wegvalt, is er méér behoefte aan verbinding, niet aan verdeeldheid. Eén moment in het jaar waarop we onze verschillen overstijgen. Herdenken is geen podium voor activisme.

Onverwacht bericht

Ruim een jaar geleden kreeg ik een onverwacht bericht via Instagram. De kleindochter van de vrouw die mijn vader in de oorlog had verraden, zocht contact. Mijn vader was toen dertien, ondergedoken met zijn ouders en zus in Luik. Door het verraad van haar grootmoeder moesten ze, opgejaagd door de Gestapo, van het dak springen om te vluchten. Tientallen onderduikadressen volgden. Zijn zus werd gedeporteerd naar Auschwitz, waar ze ternauwernood overleefde.

Ontmenselijking

Wat moest ik met dat bericht? Waarom nu? Die vragen bleven door mijn hoofd spoken, tot ik zijn oorlogsgeschiedenis opnieuw ging lezen – een sobere beschrijving van het sluipende isolement, het opdoen van de gele ster, de angst. In een kelder vond ik later dozen vol (gruwelijke) documenten: brieven, papieren, van bewijzen van in het beslag nemen van de hoedenzaak en al het privébezit tot een kwitantie van één gulden per persoon voor het registreren van de "J" in het bevolkingsregister. De ontmenselijking op papier.

Eenheid en waardigheid

Juist daarom raakt deze discussie mij zo diep. Herdenken moet herkenbaar en gericht blijven. De Holocaust – het systematisch uitroeien van zes miljoen Joden – moet op 4 mei centraal staan. Wie alles tegelijk wil herdenken, herdenkt uiteindelijk niets.

Dat juist rijksambtenaren het initiatief nemen voor deze alternatieve herdenking, baart zorgen. Juist zij zouden de eenheid en waardigheid van Nederland moeten bewaken – niet tradities ondermijnen die ons verbinden. Herdenken moet geen optelsom van grieven worden. Dan verliest het zijn kern.

Nieuwe generaties

En toch… er is ook hoop. Jongeren zijn nog wél bezig met de toekomst van herdenken. Op de UvA organiseren studenten Joodse Studies een panel over hoe de herinnering aan de Sjoa levend gehouden kan worden. Hoe je betekenisvol kunt herdenken in een tijd waarin de afstand tot de oorlog groeit. Zulke initiatieven zijn bemoedigend. Ze laten zien dat de jonge generatie niet vergeet.

Hetzelfde geldt voor projecten als Open Joodse Huizen en Huizen van Verzet, waar verhalen van slachtoffers en overlevenden worden verteld op hun voormalige (onderduik)adressen. Die huizen zitten vol. De belangstelling is groot.

Donderdag 24 april is het Jom Hasjoa – de dag waarop wereldwijd in Joodse gemeenschappen de slachtoffers van de Sjoa worden herdacht. Een dag van stilte, herinnering en gebed, waarop ook het Kaddisj wordt gezegd. Net als 4 mei, een dag die vraagt om bezinning en respect.

Dit jaar weer openbaar

Dit jaar is de Nationale Dodenherdenking op de Dam weer volledig openbaar. Burgemeester Femke Halsema benadrukte woensdag in een brief aan de gemeenteraad het belang van “het in volle openbaarheid herdenken van onze nationale doden.”

Herdenken mag niet vervagen, niet vervormen en niet vermengd raken met andere agenda’s. Laten we daar zuinig op zijn. En zeker niet de ruwheid tonen om deze dagen te verstoren. Niet omdat herdenken exclusief moet zijn – maar omdat het juist daardoor voor iedereen betekenisvol blijft.

Judith Zilversmit

Over de auteur

Judith Zilversmit is journalist. Ze is chef van PS en PS van de week van dagblad Parool. Ook schrijft ze opiniestukken over de Joodse identiteit, antisemitisme en de holocaust.