Claire Bender in ‘De Joodse Raad’: ‘Het is een prachtig, maar ook ver­schrik­ke­lijk verhaal’

“De synopsis maakte veel indruk op me. En ik herkende het verhaal van Virrie”, vertelt Claire. “Op de middelbare school las ik voor mijn boekenlijst het boekje ‘Ik zal zingen’, over een vrouw die op de crèche ging werken waar Virrie ook terechtkwam en hielp bij het laten onderduiken van de kinderen. Ik heb dat boekje toen wel drie keer gelezen en had er in mijn hoofd al allerlei beelden bij gemaakt. Toen ik de synopsis las, herkende ik het direct. Dat was toevallig en bijzonder.”

“Tegelijkertijd vond ik het ook spannend”, vervolgt ze. “Het is een prachtig, maar ook verschrikkelijk verhaal. Ik voelde wel aan dat het een heel verantwoordelijke rol is – er zit veel conflict in het personage. Deze rol spelen voelde als een grote verantwoordelijkheid. Ik heb geprobeerd het met zoveel mogelijk zorg te spelen.”

Spelen er in jouw familie verhalen over de oorlog?

“In mijn familie zit niet veel oorlogsleed, maar de laatste dag filmden we in Delft, naast de kerk de Oude Jan. Mijn vader en zijn hele familie zijn daarnaast opgegroeid. Mijn opa verstopte zich tijdens razzia’s in de klokkentoren van de Oude Jan om niet opgepakt te worden om in Duitsland te moeten werken in de fabrieken. Bijzonder hoe dat op die laatste dag samenkwam.”

Herken je dingen van jezelf in Virrie?

“Nou, zij was een heldin – al heeft ze zichzelf nooit zo gezien. Dus het is moeilijk om mezelf daarmee te vergelijken. Maar ik herken wel dingen in haar. In het begin was ze best nog naïef, misschien wat goedgelovig. Ze groeit op in een veilig gezin en als de oorlog in alle volheid uitbreekt speelt haar rechtvaardigheidsgevoel op. Toen ik net afgestudeerd was aan de toneelschool zaten de kampen in Moria ontzettend vol, zóveel vluchtelingen. Dat greep me aan en ik ben naar Griekenland gegaan om daar vrijwilligerswerk te doen. Ik kan alleen hopen dat ik hetzelfde als Virrie zou doen, maar ik kon die boosheid over onrecht wel in mezelf oproepen.”

Wat vond je in de rol moeilijk te begrijpen aan Virrie?

“De situatie waarin zij zich bevond is heel heftig en uitzonderlijk. Dat kennen wij natuurlijk echt niet in deze tijd. Ik ben bij Rob Oudkerk, de zoon van Virrie, op bezoek gegaan en heb haar dagboek gelezen. Het was heel bijzonder om over haar schouder mee te mogen lezen. De keuzes waarvoor zij is gesteld zijn extreem. Ze wordt eigenlijk in de positie van God geplaatst, waarin ze moet kiezen welke kinderen ze wel en niet redt. Een onmogelijke keuze. Mijzelf in die situatie en oorlog verplaatsen is een grote uitdaging. Er zijn geen keuzes die Virrie gemaakt heeft, die ik niet begrijp. Haar moreel kompas is heel zuiver.”

Hoe heb je je voorbereid op de rol?

“Naast mijn bezoek aan Rob Oudkerk ben ik ook meer over de oorlog gaan lezen. Ik heb onder andere een podcasttour gedaan, ingesproken door Job Cohen van het verzetsmuseum. Dan loop je door Amsterdam Oost en krijg je allemaal verhalen te horen waardoor je de oorlog in de stad gaat zien. Ook ben ik in de verzetstram geweest, een oud trammetje dat de route rijdt van de Hollandse Schouwburg naar het Muiderpoort station. Dat was ook de weg die de Joodse mensen vanuit de Hollandse schouwburg aflegden.”

“En ik ben me gaan verdiepen in het Jodendom. In een Portugese synagoge heb ik een rondleiding gekregen en ben ik bij een Sjabbat geweest. Daar sloten zich allerlei jongeren bij aan en ging het over het leven en het geloof. Er werd over verschillende manieren van leven gepraat, heel interessant. Hoewel Virrie Asjkenazisch en niet Sefardisch was, was het vergelijkbaar met haar situatie in die tijd: Ik wilde meer context weten. Ik ben zelf niet religieus opgevoed, maar ook in mijn leven zitten er tradities uit het christendom. Het was goed om de situatie beter te begrijpen, en het was ook leuk. Zo sprak ik een jonge vrouw die wel Joods was maar niet veel over het Jodendom wist. Zij zei dat zei dat zij dat zij het ook heel leuk vond om het er zo over te hebben, zij kende veel verhalen en tradities nog niet.”

Heb je ook nog iets gezien van hoe ze in de Joodse gemeenschap met lijden omgaan?

“Ik heb die vraag ook gesteld en kreeg vaak het antwoord dat humor hen overeind houdt.”

Waar haal je zelf je hoop uit als het gaat over lijden?

“Ik denk dat humor mij ook wel helpt. En mensen die iets voor iemand anders doen, die compassie voor elkaar hebben. Het is troostend als je even iets van medemenselijkheid ziet. Dat maakt je weer ‘open’ en geeft je hoop.”

Kun je je ook in David verplaatsen?

“Ik kan me wel in hem verplaatsen, maar hoop niet dat ik zo zou handelen in de oorlog. Ik begrijp wel hoe hij in die fuik terecht is gekomen. Ik denk dat dit heel knap is weergegeven in de serie. Dat grenzen overschreden worden, heel geleidelijk. Je komt in een grijs gebied waar je niet meer weet wat goed en fout is.”

Vader David Cohen en zijn dochter Virrie hebben een hele goede band, maar op een gegeven moment komt die onder druk te staan. Wanneer ontstaat die spanning?

“David gaat bij de Joodse raad. En daar is vanuit de gemeenschap veel kritiek op, zij verdedigt hem in eerste instantie. Hij is altijd een goede man geweest in haar ogen en zij vertrouwt hem. Maar hoe meer informatie ze krijgt, hoe meer vragen ze hem gaat stellen. Je zou kunnen zeggen dat daar die spanning begint op te lopen. Ze hoopt antwoorden te krijgen dat het klopt wat hij aan het doen is.”

“Op een gegeven moment is er een razzia in Rotterdam, in het ziekenhuis waar ze werkt, en dan worden er allemaal kinderen meegenomen en op transport gezet. Zij wil mee, want zij zorgt voor die kinderen. En dan wordt ze – door haar vaders toedoen – uit de trein gehaald; vanwege haar vaders positie heeft ook zij een vrijstelling. Ze gaat vervolgens naar hem toe en dan breekt hun relatie. Uit het feit dat hij haar uit de trein heeft laten halen, concludeert zij dat hij geweten moet hebben van de razzia. Ze is woedend dat hij dus op de hoogte was dat het met de kinderen in de trein niet goed zou aflopen en dat ze kinderen had kunnen redden. Hij denkt aan het grotere plaatje. Voor haar telt dat niet; wie je kan redden, moet je redden, maar dat komt niet aan bij hem. Zij komt daarna ook niet meer thuis.”

Heb je dingen gehoord over Virrie die je heel erg verbaasden?

“Nou, zij heeft ongelooflijk veel kinderen gered, maar heeft zich altijd schuldig gevoeld over alle kinderen die ze niet heeft kunnen redden. Ze schijnt – ook na de oorlog – altijd nachtmerries te hebben gehad dat ze de namen van de kinderen riep die ze heeft moeten laten gaan. Ze kon zichzelf niet vergeven. Dat verbaasde me. Als je verhalen hoort over helden, dan lijkt het altijd zo duidelijk. Toch zitten er veel kanten aan. Zelf heeft ze zich nooit als de held gezien.”

Lag je zelf wel eens wakker van je rol?

“Ja, ik heb wel wakker geleden, omdat ik de rol eer aan wilde doen. Ik ben nog nooit zo zenuwachtig geweest voor een eerste draaidag. En de oorlog en kinderen kwamen soms in mijn dromen terug. Voor de opnames moest ik daadwerkelijk baby’tjes in manden en tassen stoppen om ze te beschermen voor de Nazi’s. De serie bleef door m’n hoofd spoken.”

Welke les kun je als kijker meenemen?

“Ik denk dat we niet moeten denken; dit gaat sowieso niet meer gebeuren, want dan let je niet meer op. Er zit een les in hoe iets stapsgewijs je van jezelf kan afbrengen. Ik denk dat deze serie heel mooi laat zien hoe grenzen stukje bij beetje – zonder dat je het door hebt – kunnen verschuiven, totdat ze ineens heel ergens anders liggen dan waar je altijd dacht voor te staan.

Maar ik realiseer me dat dingen niet zwart-wit zijn. Wij kijken met de kennis van nu naar de oorlog. en in die oorlog weet je echt niet precies wat er allemaal speelt. Er bereiken je wel heftige verhalen, en hoe weet je of die waar zijn? Uit de Eerste Wereldoorlog hadden mensen ook geleerd dat er veel broodje-aapverhalen rondgingen. In die tijd had je echt niet de kennis die we nu hebben. Dat maakt het extra moeilijk om te weten wat goed en niet goed is. Dat bepaalt bij ons nu dat je toch waakzaam moet blijven.”