Bijzondere mu­ziek­in­stru­men­ten: de theremin, lame sonore of Titanium Euphone

‘De eerste klank raakt je ziel’

“Tijdens een project voor de Rijksuniversiteit Groningen experimenteerde ik of er geluid te halen viel uit een zaag van de bouwmarkt. Snel daarna kocht ik een zingende zaag. Uiteindelijk werd ik gegrepen door de klank van de lame sonore (spreek uit: laam sonoor, red.). Vanaf 1948 werd het instrument gebruikt als voorzanger in de Rooms-Katholieke Kerk. Daarna is het in de vergetelheid geraakt. Ik vond iemand die dit soort bladen nog maakt en hij maakte een blad passend bij mijn lengte. Mijn pianiste Nanke Flach zei: we moeten dit laten horen. Toen er een muziekconcours op Sicilië op ons pad kwam en we een video stuurden, werden tot onze verrassing uitgenodigd. De jury was onder de indruk en we wonnen een prijs: we mochten spelen in de Carnegie Hall in New York. Dat zag ik als aanmoediging om het instrument door te ontwikkelen. Samen met houtbewerker Fons van der Meulen ben ik daar nog steeds mee bezig. Waarom? Omdat de eerste klank je ziel raakt en het mensen emotioneert. Naast de noten, speel je met een intentie. Bij christelijke muziek is daar bijvoorbeeld tekst aan toegevoegd. Vanuit mijn achtergrond weet ik hoe dat steun en houvast kan bieden. Zonder tekst kan dat ook. Zo raken twee vragende maten mij vaak, die zonder tekst het woord ‘waarom’ oproepen. Het instrument is mijn ziel en het heeft vrijheid en een doel in m’n leven gebracht.”

Celliste en lamiste Annette Scholten (58) speelt sinds 2012 de lame sonore. Ze vormt een duo met pianiste Nanke Flach.

‘Gelukkig schrijven steeds meer componisten voor de theremin’

“Na mijn studie klassiek slagwerk aan het conservatorium raakte ik gefascineerd door een bijzonder muziekinstrument. Toen ik voor het eerst een opname van theremin-virtuoos Clara Rockmore hoorde, was ik meteen gegrepen door het geluid. De ene keer lijkt dat op een strijkinstrument, de andere keer op een stem. Ik ben meteen op zoek gegaan naar een eigen instrument.

Met je handen muziek maken in de lucht: dat is voor het publiek interessant voor dertig seconden. Maar als je daarna niet goed speelt, mooi fraseert en zuiver speelt, is het – net zoals bij elk ander instrument – geen pretje om naar te luisteren.

Hoe dat werkt, die antennes? Eromheen is een elektromagnetisch krachtveld, dat je beïnvloedt je met je handen. Hoe dichter je met je hand bij de rechter antenne komt, hoe hoger de toon wordt. De linker loopantenne is eigenlijk een soort strijkstok. Als je je hand daar plat op legt, hoor je niks. Zodra je hem omhoog beweegt, ontstaat er een geluid. En zo creëer je muziek met je handen in de lucht.

Momenten waar ik van geniet? Dit jaar soleerde ik in de grote zaal van het Concertgebouw. Het jaar daarvoor trad ik met een Oekraïens orkest op in Lviv. Het maakte veel indruk om daar te zijn en de strijdbaarheid rondom de oorlog te voelen. De theremin heeft een goede toekomst: gelukkig schrijven steeds meer componisten ervoor: niet alleen als solo-instrument, maar ook als onderdeel van het orkest.”

Thereminist Thorwald Jørgensen is een fervent ambassadeur van de theremin en geeft concerten over de hele wereld.

‘Muziek moet je ervaren’

Als multi-instrumentalist ben ik altijd al gefascineerd door nieuwe klanken en muziekculturen, om via muziek een verbinding met mensen van andere culturen te maken. In deze zoektocht ben ik de Titanium Euphone tegengekomen. De maker van het instrument heb ik zo'n tien jaar geleden opgezocht in een klein dorpje in een natuurreservaat in Zuid-Frankrijk boven op een berg, en heb enkele dagen bij hem doorgebracht in zijn atelier.
De klank van de Titanium Euphone is te vergelijken met een Brits jongenskoor gecombineerd met een synthesizerklank, in een glazen kamer. Het kan van heel zachtjes naar bijna gillend of donderend gaan en er komt geen elektronica aan te pas. 
De Titanium Euphone bestaat uit glazen staven waar ik met mijn vingers overheen ga. Tijdens het spelen doop ik mijn handen zo nu en dan in gedemineraliseerd water. De staven moeten namelijk nat zijn, anders komt er geen klank vrij. 
Experimenteren met de klank van de Titanium Euphone is een ontdekkingsreis op zich. Soms word je plots verrast door een klank en overweldigd door de schoonheid die er dan opeens tevoorschijn komt. Woorden schieten dan tekort, muziek moet je ervaren.” 
 
Ruben Bekx (46) werkt als musicus/multi-instrumentalist. Hij bespeelt meerdere instrumenten waaronder de Titanium Euphone. Beluister zijn muziek op de website: www.bassicarts.com