'Bewariërs': een aangrijpende kijk op Joodse bezittingen tijdens de Holocaust

Een fotoalbum, een servies, een muziekinstrument. De achtergelaten spullen van Joodse Nederlanders werden soms zorgvuldig bewaard, maar vaker toegeëigend of weggegooid. Voor degenen die de oorlog overleefden, bleek het terugkrijgen van hun eigendommen vaak een pijnlijke strijd, ondanks eerdere beloftes. De documentaire Bewariërs werpt licht op deze tragiek. Aan de hand van persoonlijke verhalen die door wetenschappers worden geduid, blijkt hoe verstrekkend de gevolgen voor Joden tot op de dag van vandaag zijn.

Stilzwijgende belofte

“Tijdens de oorlog nam mijn vader de viool van zijn beste vriend Bram Rodrigues in bewaring”, vertelt Wim de Haan in de documentaire. “Mijn vader had de hoop het instrument ooit terug te geven. Bram moest vluchten voor de nazi’s, maar keerde nooit terug. Hij werd in 1943 vermoord in Auschwitz.”

Wims vader hechtte veel waarde aan Brams viool en bewaarde deze zorgvuldig, alsof hij daarmee de herinnering aan zijn vriend levend hield. “Na het overlijden van mijn vader ging ik op zoek naar Brams familie. Met hulp van een bij toeval gevonden dagboekje van mijn vader en via Facebook vond ik uiteindelijk een neef in Amerika. Ze waren zo dankbaar dat ik zo veel moeite had gedaan! De familie had niets tastbaars meer van Bram, dus voor hen was de viool veel meer dan een muziekinstrument. Het teruggeven voelde als het inlossen van een stilzwijgende belofte die mijn vader had gedaan. De viool klinkt nu weer tijdens bijeenkomsten in synagogen. Voor Brams familie is het een nieuw hoofdstuk in hun geschiedenis geworden.”

Identiteit

Annemiek Gringold – curator bij het Nationaal Holocaustmuseum – benadrukt in de documentaire de bijzondere betekenis van al de spullen die in bewaring werden gegeven. “Deze voorwerpen waren niet zomaar eigendommen of alledaagse voorwerpen, ze belichaamden de identiteit van hun eigenaren. Voor nabestaanden zijn ze een tastbare verbinding met het verleden.” Bart Wallet, hoogleraar Joodse Studies aan de Universiteit van Amsterdam, vult aan: “De enige manier waarop je je vermoorde dierbaren nog kunt aanraken, is via hun achtergelaten bezittingen.”

Extra zwaar

Na de oorlog voerden Joodse overlevenden en nabestaanden vaak een kansloze strijd om hun eigendommen terug te krijgen. Bureaucratie en onwil maakten dit proces extra zwaar. Huizen, waardevolle voorwerpen en persoonlijke bezittingen waren soms bij de bezetter terechtgekomen of bleven achter bij mensen die ze niet wilden teruggeven.

Smoezen en onverschilligheid

Sommigen namen daarom het heft in eigen handen. “Mijn vader kon op 20-jarige leeftijd onderduiken, maar zijn ouders werden tijdens een razzia opgepakt en vermoord in Auschwitz”, vertelt Sara Coster. “Na de bevrijding probeerde hij de bezittingen van zijn ouders terug te halen, maar hij stuitte soms op weerstand en talloze smoezen. Er waren Perzische kleedjes en schilderijen in bewaring gegeven, onder andere bij een ‘juffrouw van kantoor’. Toen hij ze kwam ophalen, kreeg hij te horen: ‘Dat kan niet, mijn meubels staan erop.’ Een ander zei: ‘We krijgen witte plekken op de muur als we de schilderijtjes teruggeven.’ Uiteindelijk ging mijn vader terug en haalde hij de kleedjes met behulp van een achterneef onder de meubels vandaan. Maar wat hem het meest pijn deed, was het gevoel van verraad en de onverschilligheid. Een andere familie bleek later onze fotoalbums en persoonlijke bezittingen in hun bezit te hebben. Maar deze spullen zijn in 1980 door hen naar de vuilstort gebracht.”

Complex verleden

EO-eindredacteur Joodse content, Rachel Levy, vat de kern van de documentaire Bewariërs raak samen: “Deze film confronteert ons met een complex verleden. Het roept vragen op over vertrouwen, herinnering en verantwoordelijkheid. Hoe ga je om met de beladen erfenis van een oorlogservaring? Welke keuzes zouden wij zelf maken in soortgelijke omstandigheden?”