In een paar minuten door de Bergrede: dit zijn de be­lang­rijk­ste lessen van Jezus

We kennen Jezus als het baby’tje in de kribbe met Kerst en als de martelaar aan het kruis op Goede Vrijdag. Maar wat gebeurde er nou eigenlijk in de tussentijd? Jezus is immers 33 jaar lang een mens geweest op aarde.

Vorige week dachten we aan de hand van Frénk van der Linden na over Jezus’ familieleven: de relatie tussen hem en zijn moeder. Vandaag vragen we ons af wat Jezus nou eigenlijk wilde bereiken met zijn onderwijs. Hij nodigde namelijk twaalf leerlingen uit en had er veel en veel meer – maar wat wilde hij hun meegeven?

Inspirerende stukjes

Er is geen betere plek om te beginnen met zoeken dan de Bergrede. Het is een van de bekendste speeches die er bestaan, en net als bij I have a dream en Ich bin ein Berliner kent niemand deze toespraak in z’n geheel. Je kent er stukjes uit, en die stukjes zijn inspirerend genoeg om te weten wat voor vlees je in de kuip hebt met deze redenaar. Jezus’ Bergrede wordt overzichtelijk weergegeven vanaf Matteüs 5. Daar mogen we Matteüs voor bedanken, want de andere evangelisten hebben geen Bergrede. Er staat wel een vergelijkbare toespraak in een open veld in het boek van Lucas.

Voor de boodschap maakt het niet heel veel uit, maar je zou kunnen vermoeden dat deze Matteüs, die de Bergrede optekende, deze zelf heeft samengesteld aan de hand van losse flarden onderwijs van Jezus. Die had hij verzameld door rond te vragen en doordat hijzelf met Jezus mee was gereisd. Uiteindelijk bundelde hij ze tot één indrukwekkende toespraak van de Zoon van God. En waar zou die anders moeten plaatsvinden, dan op een berg? Op een berg kreeg Mozes de Tien Geboden – op een berg gaf Jezus zijn speech der speeches. De grootste geloofsverhalen rijmen op elkaar. Zo moest het zijn.

Felicitatie aan de verliezers

De Bergrede bestaat uit verschillende onderdelen. Het begint met de ‘zaligsprekingen’. Zoals het Psalmboek ook begint, prijst Jezus een bepaald menstype gelukkig. Het is een felicitatie voor mensen die nederig zijn, en die treuren, en die hongeren en dorsten naar gerechtigheid. Een felicitatie voor verliezers, dus – want voor hen zijn alle beloften bedoeld die Jezus heeft. Over het koninkrijk van God, over dat je kinderen van God mag zijn, over een rijk en vredig leven in nabijheid van God. Al die dingen zijn er niet voor de krachtpatsers, machthebbers en succesmensen. Ze zijn er voor de kwetsbaren.

Daarna begint Jezus als een typische rabbijn een ‘hekje om de Thora te bouwen’. Dat is een joods gebruik om de wetten van Mozes strenger te interpreteren, zodat je zeker weet dat je leeft in hun geest, en ze niet achteloos overtreedt. Jezus zegt bijvoorbeeld: we kennen allemaal het verbod om te moorden. De meesten van ons houden zich er makkelijk aan. Maar daarmee ben je er niet; je mag een ander niet eens ‘nietsnut’ of ‘dwaas’ noemen.

En je hoeft ook niet naar Gods altaar te komen als je intussen ruzie maakt met je naasten. Zo scherpt Jezus alle bekende geboden aan, en komt hij tot de extreme uitspraken dat je je oog eruit moet rukken als het je tot zonde verleidt. Dat je je linkerwang moet toekeren als iemand je op de rechterwang slaat, en dat je je vijanden moet liefhebben. Jezus eindigt dit onderdeel met de eenduidige oproep dat je volmaakt moet zijn.

Geen circus van godsdienst

In het volgende deel van de Bergrede roept Jezus zijn toehoorders op om geen circus van de godsdienst te maken. Doe je een donatie? Laat je linkerhand niet weten wat je rechterhand geeft. Ga je bidden? Sloof je niet uit met je vroomheid, bid een simpel maar doeltreffend gebed zoals het Onze Vader (dat Jezus hier introduceert). Is het tijd om te vasten? Zet geen somber gezicht op, stel je niet aan, maar wees vrolijk en vreugdevol. Veel religie, klaagt Jezus, is bedoeld om indruk te maken op je naasten. Daar moesten we eens mee kappen, de goede spiritualiteit zou iets tussen jou en God moeten zijn.

Er zijn nog twee delen van de Bergrede die ik graag wil noemen, maar hier moet ik ons even onderbreken. Je begrijpt misschien nu al dat de Bergrede helemaal niet zo goed werkt als je hem van voor naar achter leest en dan de Bijbel weer dichtklapt. Beter lees je twee, drie regels en neem je de tijd om er goed op te kauwen. Hij barst van de oneliners en eye-openers, en die komen beter tot hun recht als je ze één voor één tot je neemt.

Waarheid in eenvoudige woorden

Goed, we gaan verder: er is een heel stuk Bergrede over geld. Waarom je nooit door je knieën moet gaan voor rijkdom. Je kunt niet én God, én geld dienen. Je moet je ook niet neurotisch laten leiden door de vraag of je later wel eten en kleding hebt: vertrouwen is een sleutelwoord als het aankomt op geld en goed.

Daarna komen er heel wat losse flodders, vol met mooie citaten die we nog steeds gebruiken, zoals ‘Oordeel niet, opdat er niet over jullie geoordeeld wordt’. Een paar verzen verderop loopt het uit op de kern van Jezus’ onderwijs. ‘Behandel anderen dus steeds zoals je zou willen dat ze jullie behandelen. Dat is het hart van de Wet en de Profeten’. Dit is de welbekende Gulden Regel waarop alle verlichte mensen in de geschiedenis ons zouden hebben willen wijzen.

Zoals alles wat we van hem kennen, is ook de Bergrede een krachtig voorbeeld van Jezus’ extreme talent om de waarheid te verpakken in een paar eenvoudige woorden. Ze zijn door een kind te begrijpen, en toch blijven mensen er duizenden jaren naar terugkeren om te proberen ze te doorgronden en in hun eigen leven te laten landen.

Gelukkig zijn die mensen, want voor hen is het koninkrijk van de hemel.

Boven: De Bergrede door Carl Heinrich Bloch uit 1877 via Wikimedia