Alle informatie uit aflevering 8: Salomé

Verhaal: Salomé

Marcus 6:17-29
     [17] Herodes had Johannes gevangen laten nemen en hem, aan handen en voeten geketend, laten opsluiten vanwege Herodias, de vrouw van zijn broer Filippus, met wie hij getrouwd was.  [18] Johannes had namelijk tegen Herodes gezegd: ‘U mag niet trouwen met de vrouw van uw broer.’  [19] Sindsdien had Herodias het op hem gemunt en wilde ze hem uit de weg ruimen, maar ze kreeg er de kans niet toe,  [20] want Herodes had ontzag voor Johannes, omdat hij wist dat hij een rechtvaardig en heilig man was, en hij nam hem in bescherming. En hoewel hij altijd in grote onzekerheid verkeerde als hij naar hem geluisterd had, bleef hij hem toch graag horen.  [21] Op een keer deed zich echter een gunstige gelegenheid voor, toen Herodes op zijn verjaardag een feestmaal gaf voor zijn hovelingen en de hoge militairen en de voornaamste inwoners van Galilea.  [22] De dochter van Herodias kwam binnen om voor Herodes en zijn gasten te dansen, wat bij hen erg in de smaak viel. De koning zei tegen het meisje: ‘Vraag me wat je maar wilt, en ik zal het je geven.’  [23] En hij bezwoer haar: ‘Wat je ook vraagt, ik zal het je geven, al was het de helft van mijn koninkrijk!’  [24] Ze ging naar haar moeder en vroeg: ‘Wat zal ik vragen?’ Haar moeder zei: ‘Het hoofd van Johannes de Doper.’  [25] Haastig ging ze weer naar binnen, stapte recht op de koning af en zei tegen hem: ‘Ik wil dat u me nu meteen op een schaal het hoofd van Johannes de Doper geeft.’  [26] Deze vraag bedroefde de koning zeer, maar hij wilde het haar niet weigeren omdat hij in het bijzijn van zijn gasten een eed had gezworen.  [27] Hij stuurde iemand van zijn garde weg met het bevel hem het hoofd te brengen. De soldaat ging naar de gevangenis en onthoofdde Johannes.  [28] Hij bracht het hoofd binnen op een schaal en gaf het aan het meisje, en zij gaf het aan haar moeder.

De onthoofding van Johannes de Doper

De onthoofding van Johannes de Doper van Caravaggio (1608). 
Caravaggio schildert meerdere werken over de onthoofding van Johannes de Doper, al dan niet met Salomé. Caravaggio leidt een onstuimig leven. In de jaren waarin hij zijn Johannes de Dopers schildert, is hij op de vlucht vanuit Rome naar Napels en later Malta, nadat hij in 1606 tijdens een zwaargevecht een tegenstander heeft omgebracht. In Malta komt hij terecht bij de Maltezer Orde, die als beschermheilige Johannes de Doper hebben. Caravaggio krijgt toestemming om lid te worden van deze orde, op voorwaarde dat hij een jaar op Malta verblijft en dat hij een som geld betaald, net als ieder ander aspirant lid. Hij heeft echter niet veel geld en als alternatief mag Caravaggio een groot altaarstuk voor de co-kathedraal van Valetta kan maken: met daarop de onthoofding van Johannes de Doper.

Het is het grootste werk dat Caravaggio in zijn leven maakt: 370 cm × 520 cm.Salomé met het hoofd van Johannes de Doper van Caravaggio (1609)

Caravaggio schildert het tafereel dus meermaals. Dit schilderij stuurde hij op naar de Grootmeester van de Maltezer Orde, omdat hij daar uit de gratie was geraakt – hij had ruzie gekregen met een mede-broeder – en op deze manier hoopte weer terug te mogen keren naar de Orde. Tevergeefs.

Caravaggio heeft richting het einde van zijn leven meerdere werken geschilderd, die als doel hadden weer in de gratie te komen. Enkele daarvan zijn kwijtgeraakt. Dit gegeven komt terug in het boek Grand Hotel Europa van Ilja Leonard Pfeiffer (2018).

Salome als verleidster

Naast de onthoofding van Johannes de Doper, zit in het verhaal natuurlijk ook verleiding en sensualiteit in de persoon van Salomé. Het dansen van Salome voor Herodus en haar reactie op de ontvangst van het afgehakte hoofd worden vaak met erotiek geladen.

Salome II van Lovis Corinth (1900)

De Duitse schilder Lovis Corinth zet Salome neer als een verleidelijke en gevaarlijke vrouw. Ze ziet eruit als een danseres in een nachtclub, met veel makeup, veel sieraden, bloemen in het haar. Ze draagt een jurk, maar haar borsten zijn ontbloot, en ze wordt omringd door halfnaakte en exotische, oriëntaalse figuren.

De beul is slechts gekleed in een lendedoek en houdt een arm op zijn rug. Dit lijkt een verwijzing naar de beul in De onthoofding van Johannes de Doper van Caravaggio.

De dans met de zeven sluiers

Het werk van Corinth past in een bredere revival van het verhaal van Salomé in het fin de siècle (eind 19e en begin 20e eeuw). In deze periode waren decadentie en sensualiteit zeer populair in muziek, literatuur en schilderkunst, als ook “het Oosten”. Dit oriëntalisme kwam voort uit een belangstelling voor het ’sensuele’ Oosten, het ’mystieke’ Oosten en het Oosten als romantisch alternatief voor het moderniserende, industrialiserende Westen.

Het is uiteindelijk de dans van Salomé die leidt tot de onthoofding van Johannes en dus speelt deze in veel kunst een grote rol. Een recenter voorbeeld is de film Salome van William Dieterle uit 1953, met actrice en pin-up girl Rita Hayworth in de hoofdrol. Zij danst in deze film de Dans met de zeven sluiers.

Het idee dat de dans van Salomé met zeven sluiers plaatsvond, komt al eerder naar voren in de opera Salomé van Richard Strauss (1905), die zijn werk weer baseerde op een toneelstuk van Oscar Wilde. 

Oscar Wilde werd op zijn beurt geïnspireerd door L’Apparition, (1876) van Gustave Moreau. Nadat hij dit schilderij in 1884 in het Louvre had gezien, schreef hij zijn toneelstuk Salomé. Moreau was een symbolistische schilder, die veel mythologische en bijbelse scenes verbeeldde. Het thema van Salome speelde een belangrijke rol in zijn latere werk: hij heeft 19 schilderijen, zes aquarellen en meer dan 150 tekeningen over dit onderwerp gemaakt.

Salome’s onbeantwoorde liefde

Bij Oscar Wilde is Salomé niet slechts een speelbal van haar moeder. Ze  hunkert naar Johannes, ze wil hem kussen, maar Johannes heeft alleen maar oog voor God. Hij wil haar niet aankijken. Alle andere mannen kijken wel naar haar, waaronder dus haar stiefvader en oom Herodus, maar die ene blik die ze echt wil, die weet ze niet te vangen.

Dit is een interessante parallel met het werk van Lovis Corinth, want daarin tilt Salome het ooglid van Johannes op en zo dwingt zij hem haar aan te kijken – zij het postuum. Uiteindelijk kust Salome de lippen van de onthoofde Johannes. Dit kan Herodus echter niet uitstaan en hij laat Salome dan ombrengen.

Aubrey Beardsley, The Climax, 1893

Deze postume kus komt terug in het werk van Aubrey Beardsley. Hij maakte de poster voor het toneelstuk, in opdracht van Oscar Wilde zelf. Beardsly maakte hiervoor zestien tekeningen, toen hij nog maar 21 jaar oud was. Hij overleed op 25-jarige leeftijd aan TBC.

De eerste versie van de later zo beroemde tekening maakte Beardsley voor de Franse uitgave van het toneelstuk. Op deze versie staat ook de laatste zin van het toneelstuk geschreven “J'ai baisé ta bouche Iokanaan”, “Ik heb je mond gekust, Johannes.”
Ook hierin is een knipoog naar het oosten waar te nemen. Het schilderij heeft Japanse invloeden, die ook terug te zien zijn in onder andere het werk van Vincent van Gogh. Zijn “De sterrennacht” is bijvoorbeeld sterk beïnvloed door De grote golf van de Kanagawa van Katsushika Hokusai (1830-1832)

Herodiade als slechterik

In de opera Herodiade van Jules Massenet (1881) is het volledig de vrouw van Herodus, Hérodiade, die uit is op de ondergang van Johannes. Salomé en Herodus worstelen allebei met Johannes. Salomé vanwege haar liefde voor hem; Herodus omdat hij hem wil inzetten in zijn strijd tegen de Romeinen.
 
Massenet benadrukt ook de menselijke kant van Johannes, want in de gevangenis wordt hij verscheurt door liefde voor Salomé. Die liefde is dus wederzijds, maar Johannes kiest ervoor zich te richten op de hoogste liefde: de liefde voor God. Hij smeekt God om niet toe te staan dat zijn liefde voor Salomé zijn geloof aan het wankelen brengt
 
Adieu donc, vains objets
qui nous charment sur terre!
Salut! Salut! premiers rayons de l'immortalité!
L'infini m'appelle et m'éclaire,
Je meurs pour la justice et pour la liberté!
Je ne regrette rien de ma prison d'argile
Fuyant l'humanité je vais calme et tranquille
M'envelopper d'éternité!
Je ne regrette rien, et pourtant... ô faiblesse! je songe à  cette enfant!
Je songe à  cette enfant dont les traits radieux sont présents à  mes yeux!
Souvenir qui m'oppresse!
Souvenir... qui m'oppresse! toujours... je songe à  cette enfant!
Seigneur! si je suis ton fils,
Seigneur! si je suis ton fils
Dis-moi pourquoi,
Dis-moi pourquoi
Tu souffres que l'amour vienne ébranler ma foi?
Et si je sors meurtri, vaincu de cette lutte,
Qui l'a permis? à  qui la faute de la chute?
Souvenir...qui m'oppresse!
Seigneur! si je suis ton fils!
Dis-moi pourquoi, dis-moi pourquoi
Tu souffres que l'amour vienne ébranler ma foi?
Seigneur! suis-je ton fils? suis-je ton fils?
O Seigneur! O Seigneur!
--
Vaarwel, lege objecten
die ons op aarde bekoren!
Gegroet, eerste stralen van onsterfelijkheid!
De eeuwigheid roept me en verlicht me,
Ik sterf voor gerechtigheid en voor vrijheid!
Ik heb nergens spijt van in mijn klei-gevangenis
Op de vlucht voor de mensheid ga ik kalm en stil heen
Wikkel me in de eeuwigheid!
Ik heb geen spijt, en toch ... oh zwakte! Ik denk aan dit kind!
Ik denk aan dit kind wiens stralende trekken in mijn ogen aanwezig zijn!
Herinnering die mij neerdrukt!
Herinnering ... die mij neerdrukt! De hele tijd ... Ik denk aan dit kind!
Heer, als ik uw zoon ben
Heer, als ik uw zoon ben
Vertel me waarom,
Vertel me waarom
Laat u toe dat door liefde mijn geloof aan het wankelen komt?
En als ik er gekneusd uit kom, verslagen door deze strijd,
wie heeft het dan toegestaan? Wiens schuld is dan mijn val?
Herinnering ... die mij neerdrukt!
Heer, als ik uw zoon ben,
Vertel me waarom, vertel me waarom
Laat je toe dat door liefde mijn geloof aan het wankelen komt?
Heer, ben ik uw zoon, ben ik uw zoon,
o Heer, o Heer?

De opera Hérodiade is gecomponeerd door Massenet, op een libretto van Paul Milliet en Henri Grémont en gebaseerd op het verhaal Hérodias van de Franse schrijver Gustave Flaubert (1821-1880), bekend van onder meer de roman Madame Bovary.

Salome’s herkansing

Salome Dances for Peace van Terry Riley (1989)
Minimal music componist Terry Riley geeft in zijn strijkkwartet Salomé een herkansing. Zij mag dansen voor de vrede. In zijn muziek en de verhalen achter zijn muziek combineert Riley veel verschillende stijlen en culturen. Dit is ook terug te horen in Salome dances for peace.

Overige kunst

Schilderkunst
Filippo Lippi, Taferelen uit het leven van Johannes de Doper: Het Feestmaal van Herodes, 1452-64
Carolein Smit, Johannes de Doper, 2007

Literatuur
Johannes De Doper van Drs. P.
Salomé van Pete Doherty
Salomé in Sunset Boulevard by Andrew Lloyd Webber