Alle informatie uit aflevering 4 - Mozes

Verhaal: Mozes en het Gouden Kalf

Exodus 31:18 – 32:20
     [1] Het volk wachtte lang op Mozes. Toen hij maar niet van de berg afkwam, verdrongen ze zich om Aäron en eisten van hem: ‘Maak een god voor ons die voor ons uit kan gaan, want wat er gebeurd is met die Mozes, die ons uit Egypte heeft geleid, weten we niet.’  [2] Aäron antwoordde: ‘Neem dan uw vrouwen, zonen en dochters hun gouden oorringen af en breng die bij mij.’  [3] Hierop deden alle Israëlieten zonder aarzelen hun gouden oorringen af en gaven die aan Aäron.  [4] Alles wat ze hem brachten smolt hij om en hij goot er een beeld van in de vorm van een stierkalf. Het volk riep uit: ‘Israël, dit is je god, die je uit Egypte heeft geleid!’  [5] Toen Aäron besefte wat er gebeurde, bouwde hij een altaar voor het beeld en kondigde hij aan dat er de volgende dag een feest voor de HEER zou zijn.  [6] De volgende morgen vroeg brachten ze brandoffers en vredeoffers. Ze gingen zitten om te eten en te drinken, en stonden daarna op om uitbundig feest te vieren.
     [7] De HEER zei tegen Mozes: ‘Ga terug naar beneden, want jouw volk, dat je uit Egypte hebt geleid, misdraagt zich.  [8] Nu al zijn ze afgeweken van de weg die ik hun gewezen heb. Ze hebben een stierenbeeld gemaakt, hebben daarvoor neergeknield, er offers aan gebracht en gezegd: “Israël, dit is je god, die je uit Egypte heeft geleid!”’  [9] De HEER zei verder tegen Mozes: ‘Ik weet hoe onhandelbaar dit volk is.  [10] Houd mij niet tegen: mijn brandende toorn zal hen verteren. Maar uit jou zal ik een groot volk laten voortkomen.’  [11] Mozes probeerde de HEER, zijn God, milder te stemmen: ‘Wilt u dan uw toorn laten woeden tegen uw eigen volk, HEER, dat u met sterke hand en grote macht uit Egypte hebt bevrijd?  [12] Wilt u dat de Egyptenaren zeggen: “Hij heeft hen bevrijd om hen in het ongeluk te storten, om hen in het bergland te doden en van de aarde weg te vagen”? Wees niet langer toornig en zie ervan af onheil over uw volk te brengen!  [13] Denk toch aan uw dienaren Abraham, Isaak en Israël, aan wie u onder ede deze belofte hebt gedaan: “Ik zal jullie zo veel nakomelingen geven als er sterren aan de hemel zijn, en het hele gebied waarvan ik gesproken heb zal ik hun voor altijd in bezit geven.”’  [14] Toen zag de HEER ervan af zijn volk te treffen met het onheil waarmee hij gedreigd had.
     [15] Mozes keerde zich om en ging de berg af. De twee platen met de verbondstekst droeg hij bij zich. Aan beide kanten waren ze beschreven, aan de voorkant en aan de achterkant.  [16] De platen waren Gods eigen werk en het schrift dat erin gegrift was, was Gods eigen schrift.  [17] Toen Jozua het geschreeuw van het volk hoorde, zei hij tegen Mozes: ‘Ik hoor strijdkreten in het kamp!’  [18] Maar Mozes zei: ‘Dat is geen gejuich na een overwinning en geen geweeklaag na een nederlaag. Luid gejoel – dát hoor ik.’  [19] Dichter bij het kamp gekomen, zag hij het stierenbeeld en het gedans. Woedend smeet hij de platen aan de voet van de berg aan stukken.  [20] Hij greep het stierenbeeld, gooide het in het vuur en verpulverde het. De as strooide hij op het water, en dat liet hij de Israëlieten drinken.

De tien geboden

De tien geboden zijn vooral bekend van “Gij zult”niet…”. Je leest ze hier alle 10 terug. Populair in de protestantse kerk, elke dienst in traditionele vleugel van de kerk begint ermee.

Populair verhaal om af te beelden ook in protestants Nederland, als het ware als protestantse tegenhanger van katholieke heiligenbeelden. De gebodenborden hangen vaak hoog en zijn niet per se leesbaar. Maar daar gaat het ook niet om, het gaat om hun signaalfunctie. Gelovigen kennen de tekst wel, de borden herinneren hun eraan.

Mozes toont de Wetstafelen, 1600-1624
Achter Mozes zien we de berg Sinai, waar de overdracht van de geboden plaatsvindt, en een scene waar we het later ook nog over gaan hebben, de dans rond het Gouden Kalf. Dus zelfs in dit gebodenbord, waarin de tekst centraal staat, zien we ook de misdragingen van de mens, hoewel veel kleiner afgebeeld, die zich er niet aan hield.

Tiengebodenbord, Noord-Nederland, ca.1750

De gebodenborden werden niet alleen voor de kerken gemaakt, maar hingen ook bij mensen thuis. Onder de tafelen staat de scene van de zondeval geplaatst, het moment dat Eva een appel uit de boom plukt en deze aan Adam overhandigd. Door de zondeval, door de zondigheid van de mens zijn de leefregels als vermeld op de tafelen nodig.

Het is een zogenoemde achterglasschildering, waarbij het tafereel (de mozes, tafelen, bloemen en zondeval) direct op glas is geschilderd. Als het schilderen voltooid is, dan draait men het glas om, en is de schildering letterlijk achter glas zichtbaar. Omdat de verf niet op de drager ligt, zoals bij een schilderij, maar erachter zit, geeft het een plat effect.

De tien geboden en wetticisme in de Nederlandse literatuur

‘Godsdienst hing zwaar tegen de hanebalken’ schreef Gerrit Achterberg (1905-1962) in zijn gedicht Eben Haëzer. Er is veel Nederlandse literatuur over (het afscheid nemen van) religie.

Eben Haëzer
–
Besloten zaterdagavond bij ons thuis,
Mistvoeten liepen sluipend langs de schuur.
Er was geen ziel meer buiten op dat uur;
de blauwe boerderij een dichte kluis.
–
Daar woonden wij bijeen met man en muis.
Door koestalraampjes viel een richel vuur
uit goudlampen op deel, eeuwig van duur
en stil van lijnkoeken en hooi in huis.
–
Mijn vader celebreerde er de mis:
de koeien voeren, plechtig bij de koppen.
Hun tong krult om zijn handen als een vis.
–
Een schim, diagonaal tot in de nokken.
Godsdienst hing zwaar tegen de hanebalken.
Zijn aderen beginnen te verkalken.

Literaire voorbeelden:

• Jan Wolkers - Terug naar Oestgeest
• Maarten ’t Hart – Een vlucht regenwulpen
• Franca Treur – Een dorsvloer vol confetti
• Marieke Lucas Rijneveld – De avond is ongemak
• Pastorale van Stephan Enter

Dergelijke literatuur is niet per se een typisch Nederlands gegeven. Denk aan Het verdriet van België van Hugo Claus en films van Ingmar Bergman.

Mozes stralende gelaat en zijn hoorntjes

Mozes krijgt de tien geboden rechtstreeks van God, op de berg. Hij verkeert daar in de nabijheid van God en als hij van de berg afdaalt (Exodus 34:29-35). Vaak wordt dit afgebeeld als twee lichtstralen vanuit zijn hoofd, zoals bijv. bij Jusepe de Ribera’s Mozes.

Door een vertaalfout uit het Hebreeuws naar het Latijn aan het einde van de vierde eeuw
( קָרַן qaran dat glansde betekent, kun je ook al qèrèn lezen, dat hoorn betekent), heeft Mozes, in plaats van dat zijn gezicht nog helemaal glanst van de ontmoeting met God opeens een gehorende hoofd.

Zie bijv. Mozes van Michelangelo. Grafmonument voor Paus Julius II, c.1513-45. S. Pietro in Vincoli, Rome.

• Het beroemdste kunstwerk dat Mozes gehoorn verbeeld heeft is gemaakt door Michelangelo, die een enorm sculptuur van Mozes integreerde in plannen voor een Grafmonument van Paus Julius II. Deze paus was degene die Michelangelo had overgehaald om de schilderingen tegen   het plafond van de Sixtijnse kapel te maken, dus daar had hij wel een bijzondere band mee.
• Het grafmonument was oorspronkelijk bedoeld voor in de grote Sint Pieter, maar werd nooit voltooid, en het deel dat wel af was is geplaatst in de San Pietro in Vincoli, ook in Rome.
• Dit is het moment waarop hij rust na het ontvangen van de tafelen op de berg sinai, maar waar hij ook doorkrijgt dat zijn volk zich beneden aan het misdragen is: hij is woedend. In een ietwat gedraaide positie van het gezicht, komt deze woede goed naar voren.

Het volk dat zich misdraagt

Marc Chagall, Moïse Recevant les Tables de la Loi, Oil on canvas; France: 1960-66.

Aan de linkerzijde het volk en aan de rechterzijde een aantal karakters uit de Bijbel, zoals Aaron, David en Jeremia, en een groep vluchtende Joden. En links in het midden zien we het volk rond het Gouden Kalf.

Emil Nolde, Dance around the golden calf, 1910 
Het excessieve dansen voor het idool weerspiegelen de decadentie en het bijgeloof dat de geboden juist tegen wilden gaan. Nolde velt hiermee een oordeel over de dansers zonder direct heel moralistisch te zijn.
Emil Nolde had een diepreligieuze achtergrond en wilde in een moderne, expressionistische beeldtaal religieuze verhalen een nieuw gezicht geven. Later zou Nolde zijn schilderkunst in willen zetten voor het Derde Rijk, maar hier werd hem verboden om te schilderen – men kon zijn beeldtaal niet vereenzelvigen met de grandeur die het rijk wilde uitstralen.
Dit is iets wat vandaag de dag in de receptie van Nolde nog altijd grote sporen nalaat – in 2019 kwam dit nog in het nieuws, dat Angela Merkel twee schilderijen van Emil Nolde niet langer meer in haar werkkamer in de ambtswoning wilde hebben.

Het gouden kalf: religie kan te veel kosten

Het volk maakt het gouden kalf uit verlangen naar iets tastbaars en ze offeren daar al hun gouden ringen voor op. Het monotheïsme was iets overzichtelijkheid; de mens hoefde niet meer bij elke boom offeren. Maar de behoefte is naar iets tastbaars, lokaal; in plaats van onzichtbaar en universeel. En daarnaast staat het gouden kalf voor weelde, economie, testosteron. Alles wat God niet wilde en juist wilde voorkomen met de 10 geboden. De 10 geboden zijn juist bedoeld als bevrijding: “je hoeft niet…”

Dat religie te veel kan kosten, komt duidelijk naar voren in Knielen op een bed violen van Jan Siebelink, waarin de hoofdpersoon, Hans Sievez, in de ban raakt van een zware gereformeerde geloofstraditie. Zijn vrouw en kinderen raken hem kwijt en kunnen zelfs niet bij zijn sterven aanwezig zijn, omdat hij dan omringd wordt door zijn broeders in het geloof.

Mozes slaat de stenen en het beeld stuk

Rembrandt, Mozes maakt de tafelen der wet stuk, 1659
Net als we later bij Judith zullen zien, beeldt Rembrandt niet het dramatische moment zelf af, maar het moment er net voor. Niet het daadwerkelijk kapotslaan van de tafelen, maar de aanzet ertoe. We kunnen als kijker alleen maar vermoeden wat voor impact het kapotslaan van de regels zal hebben – en dat de mensen met hun acties daarvoor verantwoordelijk zijn.

Het gouden kalf vandaag

Jeffrey Shaw, Gouden Kalf, 1994
De Australische media-kunstenaar Jeffrey Shaw maakt het menselijke verlangen, de behoefte naar iets tastbaars, iets conreets om te bewonderen of te aanbidden invoelbaar. In zijn installatie Gouden Kalf moeten kijkers, in de jaren negentig helemaal vooruitstrevend, een LCD monitor oppakken (ter grootte van iPad) en daarop komt een gouden kalf beeld in 3d augmented reality te voorschijn. Als de bezoeker een rondje om de sokkel, waar de monitor op ligt, loopt, zie je steeds een andere kant van het kalf op het scherm. Zo wordt de bezoeker dus verleid, bewust of onbewust, tot een rondgang rond de sokkel én het gouden kalf.

In Ontdekking van de hemel van Harry Mulisch is de techniek het gouden kalf. In de hemel van Mulisch maakt men zich zorgen over de manier waarop wetenschap en techniek de kosmos onttoveren. Naarmate de kennis toeneemt, krijgt de aarde al meer en meer het aanzien van een rationeel geordernde hel. De joodse en christelijke ethiek van zorg en liefde voor de naaste legt het af tegen het denken in termen van macht en rendement. Van zo’n wereld trekt de Schepper zijn handen af. Quinten, incarnatie van Licht en Muziek, wordt er op uitgestuurd om de stenen tafelen terug te brengen; er is immers niemand meer die de Tien geboden nog in acht neemt.

“De duivel heeft de mens contractueel veranderd in vampiers. Met hun raketten verplaatsen ze zich sneller dan de wind; met hun televisie zijn zij in feite al bijkans alomtegenwoordig, zij kunnen zien in het donker, ze kunnen het binnenste van een mens bekijken zonder hem op et maken, met hun computers bezitten ze een totalitair besturings- en controlesysteem, waarmee ze jouw afdeling al naar de kroon steken, zij kunnen elementaire deeltjes waarnemen en zij weten al wat er tien tot de min drieënveertigste seconde na onze lichtexplosie gebeurde. (..) Als ze willen kunnen zij zelfs de aarde vernietigingen. Neem mij niet kwalijk, maar dat was nu toch werkelijk ons privilege. (..) Binnen afzienbare tijd zullen zij zich meester gemaakt hebben van ons absolute voorrecht: het creëren van leven, als tegenhanger van het massale uitroeien ervan. (..) Binnen vijf jaar na Bacons dood schreven Galilei en Descartes hun fundamentele werken, het begin van de moderne tijd, waarmee de heilloze weg naar Auschwitz en Hiroshima en de ontcijfering van het DNA definitief was betreden.”

“Met hun baconiaanse beheersing van de natuur zullen de mensen uiteindelijk zichzelf nucleair opstoken, verbranden via het gat dat zij in de ozonlaag hebben geslagen, oplossen in de zure regen, braden in het broeikaseffect, elkaar dooddrukken door hun aantal, zichzelf ophangen aan de dubbele helix van het DNA, stikken in hun eigen afval. (..) De decaloog was het ultieme ding op aarde: het contract van de Chef met de mensheid, afgesloten met haar zaakwaarnemer, het joodse volk, vertegenwoordigd door zijn leider Mozes in de rol van notaris. Van nu af heeft Lucifer vrij spel. Laat hij de mensdingen maar halen, het kan mij ook eigenlijk niets meer schelen.”

Overige kunst

Nicolas Poussin, De aanbidding van het gouden kalf, ca. 1635
Nicolas Poussin is een zeventiende eeuwse Franse schilder die bekend staat om zijn classicistische werken, geidealiseerde figuren in fantastielandschappen vol met klassieke architectuur. Hij toont ons Aaron, in een witte mantel, die de gouden oorbellen heeft versmolten om het gouden kalf te maken. De aanbidders dansen vol energie om het kalf, een scene die centraal in het schilderij staat. Linksboven zien we heel klein Mozes die de berg afdaald en woedend wordt. Hij smijt de tafelen stuk.

Films

• De Dekaloog van Krzysztof Kieślowski (1989). 10 tv-films naar de tien geboden.
• The Cider House Rules van Lass Halstrom (1999) (naar boek van John Irving) – de regels verwijzen naar tien geboden, die worden beschouwd als wereldvreemd en onmenselijk.
• Raiders of the Lost Ark van Steven Spielberg (1989). Indiana Jones moet voorkomen dat de nazi’s de ark van het verbond, met de stenen tafelen daarin, opgraven. Want bezit van de tafelen zou betekenen dat ze wereldheerschappij krijgen.

Boeken

“De Wet” van Thomas Mann. Nadat Thomas Mann in 1936 naar de Verenigde Staten was uitgeweken, werd hij door een New Yorkse uitgever gevraagd een inleiding te schrijven bij een bundel verhalen, die elk een van de tien geboden tot onderwerp hadden. Mann raakte zo geïnspireerd door het onderwerp dat hij in plaats van de gevraagde inleiding een lange novelle over het ontstaan van de tien geboden schreef.

Muziek

Moses und Aron van Arnold Schönberg (1957) gaat over het verschil tussen de zichtbare God (van Äaron) en de onzichtbare God (van Mozes).

Luister hier naar deze én alle andere afleveringen van Scheppingsdrift