Alle informatie uit aflevering 10: Maria Magdalena
Achtergrondinformatie Maria Magdalena
In deze aflevering hebben we het over Maria Magdalena, volgelinge van Jezus en de eerste getuige van de opstanding van Jezus op Paaszondag. Het aantal Bijbelpassages over Maria Magdalena is niet heel groot, dus kijken we deze aflevering ook naar hoe zij in de loop van de eeuwen gezien is.
Maria Magdalena wordt kort genoemd aan het begin van het evangelie van Lucas: “Kort daarop begon Jezus rond te trekken van stad tot stad en van dorp tot dorp om het goede nieuws over het koninkrijk van God te verkondigen. De twaalf vergezelden hem, en ook enkele vrouwen die van boze geesten en ziekten genezen waren: Maria uit Magdala, bij wie zeven demonen waren uitgedreven, Johanna, de vrouw van Chusas, de rentmeester van Herodes, en Susanna – en nog tal van anderen, die uit hun eigen middelen voor hen zorgden.” (Lucas 8:1-3)
In het Evangelie van Mattheus wordt vermeld dat ze bij de kruisdood van Jezus is: ”Vele vrouwen, die Jezus vanuit Galilea gevolgd waren om voor hem te zorgen, stonden van een afstand toe te kijken. Onder hen bevonden zich Maria uit Magdala, Maria de moeder van Jakobus en Josef, en de moeder van de zonen van Zebedeüs.” (Mattheus 27:55-56).
En het evangelie van Johannes vertelt dat Maria van Magdala als eerste de opgestane Jezus ziet.
Verhaal: Maria Magdalena
Johannes 20
[1] Vroeg op de eerste dag van de week, toen het nog donker was, kwam Maria uit Magdala bij het graf. Ze zag dat de steen van de opening van het graf was weggehaald. [2] Ze liep snel terug naar Simon Petrus en de andere leerling, van wie Jezus veel hield, en zei: ‘Ze hebben de Heer uit het graf weggehaald en we weten niet waar ze hem nu neergelegd hebben.’ [3] Petrus en de andere leerling gingen op weg naar het graf.
[6] Simon Petrus het graf in. Hij zag de linnen doeken, [7] en hij zag dat de doek die Jezus’ gezicht bedekt had niet bij de andere doeken lag, maar apart opgerold op een andere plek. [8] Toen ging ook de andere leerling, het graf in. Hij zag het en geloofde. [9] Want ze hadden uit de Schrift nog niet begrepen dat hij uit de dood moest opstaan. [10] De leerlingen gingen terug naar huis.
[11] Maria stond nog bij het graf en huilde. Huilend boog ze zich naar het graf, [12] en daar zag ze twee engelen in witte kleren zitten, een bij het hoofdeind en een bij het voeteneind van de plek waar het lichaam van Jezus had gelegen. [13] ‘Waarom huil je?’ vroegen ze haar. Ze zei: ‘Ze hebben mijn Heer weggehaald en ik weet niet waar ze hem hebben neergelegd.’ [14] Na deze woorden keek ze om en zag ze Jezus staan, maar ze wist niet dat het Jezus was. [15] ‘Waarom huil je?’ vroeg Jezus. ‘Wie zoek je?’ Maria dacht dat het de tuinman was en zei: ‘Als u hem hebt weggehaald, vertel me dan waar u hem hebt neergelegd, dan kan ik hem meenemen.’ [16] Jezus zei tegen haar: ‘Maria!’ Ze draaide zich om en zei: ‘Rabboeni!’ (Dat betekent ‘meester’.) [17] ‘Houd me niet vast,’ zei Jezus. ‘Ik ben nog niet opgestegen naar de Vader. Ga naar mijn broeders en zusters en zeg tegen hen dat ik opstijg naar mijn Vader, die ook jullie Vader is, naar mijn God, die ook jullie God is.’ [18] Maria uit Magdala ging naar de leerlingen en zei tegen hen: ‘Ik heb de Heer gezien!’ En ze vertelde alles wat hij tegen haar gezegd had.
Noli me Tangere
Deze ontmoeting van Maria Magdalena met Jezus heeft in de westerse cultuur een geheel eigen traditie gekregen, met een eigen naam: noli me tangere, Latijn voor “raak me niet aan”. Maria Magdalena strekt haar hand uit naar Jezus, hij maakt een zegenend gebaar om haar arm af te weren. Verbeeldingen van dit moment zijn gemaakt door grote namen door de tijd heen, zoals
Soms is Jezus ook daadwerkelijk in een tuinmanoutfit gekleed, waardoor de vergissing van Maria Magdalena nog beter te begrijpen is. In De opgestane Christus verschijnt aan Maria Magdalena van Rembrandt (1638) heeft Jezus bijvoorbeeld een spade in zijn hand.
Chantal Breukers, Ten Dans (2019-2020) is een eigentijdse interpretatie van het moment: een streetdance Maria Magdalena en traditionele Jezus dansen in dertig tekeningen om elkaar heen, maar raken elkaar niet aan. De Jezus-figuur is steeds een “citaat” – een verwijzing naar een andere Jezusafbeelding - uit de kunstgeschiedenis.
Tuinman-literatuur
In de literatuur heeft het beeld van Jezus als tuinman ook een plek.
Christus als hovenier van Ida Gerhardt (1961)
Christus als hovenier
Zij dacht dat het de hovenier was. Johannes 20:15
Eén Rembrandt kende als kind ik goed:
de Christus met de grote hoed
wandelend in de ochtendstond.
En, naar erbij geschreven stond:
Hij was de hovenier.
En nòg laat ik mijn tranen gaan
als in de gaarde ik Hem zie staan,
en – wat terzijde – in stille schrik
die éne, zij die dacht als ik:
Het was de hovenier.
O kinderdroom van groen en goud –
géén die ontnam wat ik behoud.
De laatste hoven naderen schier
en ijler wordt de ochtend hier.
Hij is de hovenier.
En ook Marjoleine de Vos zelf schreef een “tuinman-gedicht”.
Geen ongeloof – Marjoleine de Vos (2003)
Geen ongeloof
Dat in haar iemand schuilen zou die anders
leven wou maar door haar geen kans geboden
kwijnt in een verdrukt bestaan. Een vrouw
die van geduld een tuin zou maken, dagelijks
en zonder haast haar hand toestond te doen
wat hij te doen maar vond, die rondging
en sereen het bloeien komen liet dat komen wou.
Zij zou niet ongeduldig dromen vullen
haar geest zou dieper zijn en meer verstaan
mystiek staarde haar aan uit roos en tulp
en aan de appelboom het leven zelf.
Ook zou ze soms de hovenier zien gaan,
raakte niet aan want wist wie hij kon zijn.
Geen ongeloof of veinzerij maar alles echt.
Marjoleine de Vos
(uit: Kat van sneeuw, Van Oorschot 2003)
Maria Magdalena als berouwvolle gevallen vrouw
De christelijke traditie koppelt nog verschillende andere nieuwtestamentische verhalen aan de persoon van Maria Magdalena.
- Maria van Bethanië (Lucas 10:38-42 en Johannes 11:1-53), de contemplatieve zus van Martha.
- De naamloze vrouw die Jezus voeten balsemt, wast met haar tranen en droogt met haar haar. (Lucas 7:36-50)
Daarnaast is er dus de passage waarin staat dat ze bezeten was door zeven demonen en dus werd dat alles in de traditie snel bij elkaar opgeteld: Maria Magdalena zal wel een prostitué zijn geweest, die zich bekeerd had en sindsdien een berouwvol leven leidde.
Dit verrijkt de beeldtraditie van Maria Magdalena enorm. Zij wordt afgebeeld zowel als zondares die de voeten van Jezus wast met haar tranen/ haren als de contemplatieve, introspectieve Magdalena die leest of bidt. Ook zie je haar wenend onder het kruis, veelal geknield, al dan niet met haar armen omhoog.
Rogier van der Weyden, The Magdalene Reading, (voor 1438). Dit is volgens sommige kunsthistorici de vroegst bekende verbeelding van de lezende Magdalena.
De combinatie van het religieuze en sensuele zie je ook in de literatuur, bijvoorbeeld in Maria Magdalena van Martinus Nijhoff (1916-1919) en Maria Magdalena van Gerrit Achterberg (1943)
Martinus Nijhoff - Maria Magdalena
Voor Chally
Er dropen rozen neer uit de guirlanden
En vielen op het bed, waar we ons verveelden,
Terwijl de binnenkanten van haar handen
Streelende langs mijn zieke hoofd heen speelden.
Drinkend het licht, ging zij door de warande
En door den tuin, waar bloemen zijn en beelden -
Ik zag een cirkel om het hoofd heen van de
Vrouw, die het doelloos leven nam als weelde.
Zij ging ten heuvel waar de kruisen stonden,
Zag haar leven vervloekt, waar Hij in pijnen
Machteloos hing aan 't hooge hout gebonden -
En een triomf schreeuwde in de tambourijnen,
Toen zij waanzinnig dansende op de pleinen
Luid lachte omdat een God stierf voor haar zonden.
Gerrit Achterberg - Maria Magdalena
Mijn lichaam ligt bereid tot Paschen.
Ik keer met u de zoete zalen in
dier witte, laatste maanden.
O tuin der aarde, die ik nu bemin
meer dan mijn eigen ademhalen,
omdat mijn bloed er in verging.
O bruid, die na mijn hemelvaren
zal zingen in Jeruzalem.
Gouden legende
In de Middeleeuwen komt er een reeks verhalen over Maria Magdalena bij, over haar tijd na de opstanding van Jezus, onder andere opgetekend in de Gouden Legende uit de 13e eeuw. Het gaat hierin onder andere over hoe Maria Magdalena zich in Frankrijk vestigt om hier als kluizenaar te gaan leven.
Het is in die tijd ook heel populair in de kunst. Het Missaal Magdalenagilde Brugge (1475-1476) is een voorbeeld van een rijk geïllustreerde uitgave van de verhalen. collectie Kasteel Huis Bergh.
Contemplatie én erotiek
Na de middeleeuwen verdwijnt de belangstelling voor de Gouden Legende, maar de verschijning van Maria Magdalena als kluizenares blijft boeien, zeker omdat daar toch snel een erotische draai aan te geven is. Maria Magdalena als kluizenaar heeft vaak weinig anders om het lijf dan haar lange haren.
Maria Magdalena van Alfred Stevens (1887) is een heel romantische verbeelding van de berouwvolle kluizenaar. De beroemde Franse actrice Sarah Bernhardt stond model voor dit schilderij, wat toen het voor het eerst tentoongesteld werd, verontwaardigde reacties opriep.
De geliefde van Jezus
De erotische kant van Maria Magdalena wordt op een gegeven moment ook in relatie tot Jezus geplaatst. Was Maria niet meer dan een volgelinge van Jezus en misschien wel zijn minnares of vrouw?
De Franse fantast Pierre Plantard beweerde dat Maria Magdalena, in verwachting van het kind dat Jezus bij haar verwerkte, naar Frankrijk vertrokken was en er een dochter Sara ter wereld bracht. Deze zou stammoeder van de Merovingen, de latere koningen van Frankrijk zijn. Maria Magdalena was daarmee de heilige graal, waarnaar al eeuwen gezocht werd.
In Jesus Christ Superstar van Norman Jewison (1973) op basis van de rockopera van Andrew Lloyd Webber en Tim Rice (1970), bezingt Maria Magdalena dat Jezus anders voor haar is dan alle andere mannen die ze hiervoor al gehad heeft.
De Da Vinci Code van Dan Brown (2003), verfilmd door Ron Howard (2006) gaat aan de haal met deze gedachte.
De meest nabije leerling
In de twintigste eeuw worden apocriefe gnostische teksten gevonden, die niet in de Bijbel terecht zijn gekomen, waaronder het Evangelie naar Maria Magdalena en het Evangelie naar Filippus. In deze teksten komt Maria Magdalena naar voren als de leerling die eigenlijk het gedachtegoed van Jezus als beste begreep.
In De nadagen van Pilatus van Simon Vestdijk (1938) ontmoet Pilatus, de Romeinse bestuurder die Jezus liet kruisigen, een jaar of vier na de dood van Jezus Maria van Magdala. Zij vertelt hem over de verhouding tussen Jezus en haarzelf. Volgens Vestdijk onderhield Maria “de innigste geestelijke betrekking tot iemand die haar meer had toevertrouwd dan eenig ander onder zijn volgelingen.” Ze heeft bijvoorbeeld een andere lezing over hoe je met de zonde moet omgaan; je moet niet te veel bezig zijn met het strijden tegen de zonde. Ook ze meent dat Jezus helemaal niet overleden is, maar slechts bewusteloos was toen hij van het kruis werd gehaald.
In De meester en Margarita van Michail Boelgakov (1929) is Margarita de minnares van de Meester. De Meester is een schrijver die in een gekkenhuis is opgesloten door het corrupte Sovjet-bewind. Er zijn parallellen tussen Margarita en Maria Magdalena. Zo heeft Margarita de Meester meer lief dan haar eigen leven. Ze krijgt uiteindelijk van de duivel gedaan dat de Meester bij haar terugkeert, maar de prijs is dat ze samen sterven.
Ook kerkelijk heeft Maria Magdalena rehabilitatie gekregen. Paus Paulus VI trok in 1969 het idee van Maria als gevallen vrouw in. Op 3 juni 2016 werd de gedachtenis van Maria Magdalena op 22 juli in de Rooms-Katholieke Kerk in opdracht van paus Franciscus opgewaardeerd tot feest. Daarmee werd zij verheven tot de apostelrang.
De film Magdalene van Garth Davis (2018) past in deze lijn. Het is een film met een heel feministische inslag, waarin Magdalena Jezus het beste begrijpt van alle leerlingen.
Maria Magdalena vandaag
Eigentijdse kunstenaars gaan er de afgelopen jaren eigenlijk pas echt mee aan de slag.
Het oeuvre van David LaChapelle is in dit kader interessant. In de serie Jesus is my homeboy zien we zowel de Magdalena als prostituee en gevallen vrouw, als de Magdalena die als een van de apostelen in zijn nabijheid is.
Mary Magdalene receives the holy spirit van David LaChapelle (2019) toont Kim Kardashian als Magdalena, waarin de ambiguïteit rondom het vrouwenlichaam en naakt enerzijds, en macht en roem achterzijds heel sterk naar voren komt.
De partner van Kim Kardashian, Kanye West, die zelf sindskort new born christian is, bezingt de dubbelzinnigheid van Kim Kardashian in het nummer Wolves (2016).
"What if Mary was in the club
'Fore she met Joseph with no love?
Cover Saint in lambs' wool
We surrounded by the fuckin' wolves"
Magdalena van Marlene Dumas (1995) vraagt zich juist af: kan een naakte vrouw ook geen seksuele connotaties hebben? Kan een lichaam ook gewoon een lichaam zijn, zonder dat we meteen oordelen hebben over seksualiteit of schoonheid?
Overige kunst
Muziek
Magdalene van Kris Kristofferson (1981)
Magdalene van Boston (1994)
Magdalene van Lenny Kravitz (1995)
Magdalene van FKA Twigs (2019) ziet Magdalena meer als feministisch symbool dan een heilige of Bijbelse vrouw.
Schilderkunst
Maria Magdalena van Donatello (1453-1455)
Lovis Corinth, Magdalen with pearls in her hair, 1919
Mary Magdalene van Kiki Smith (1988)
Films
Last Temptation of Christ van Martin Scorsese (1988)
Mary (Abel Ferara, 2005)
Mary Magdalene (Garth Davis, 2018)
De Laatste Verzoeking van Christus van Níkos Kazantzákis (1955)
Magdalena, Sünderin van Lilian Faschinger (1995) zet Maria Magdalena neer als feministische kritiek
Volgens Maria Magdalena van Marianne Fredriksson (1999)
Literatuur
De Laatste Verzoeking van Christus van Níkos Kazantzákis (1955)
Magdalena, Sünderin van Lilian Faschinger (1995) zet Maria Magdalena neer als feministische kritiek
Volgens Maria Magdalena van Marianne Fredriksson (1999)
[In deze aflevering hoor je Alain Verheij, Allard Amelink, Lieke Wynia en Marjoleine de Vos.]
