Adrianus VI: de Nederlandse paus die paus Franciscus inspireerde

"Wij bekennen openlijk dat God deze vervolging van zijn Kerk heeft toegelaten vanwege de zonden van de mensen, en in het bijzonder van de priesters en prelaten van de Kerk... Wij hebben niet uit begeerte naar macht, noch om onze familie te verrijken, deze waardigheid aanvaard, maar uit gehoorzaamheid aan Gods wil, om zijn misvormde bruid, de Katholieke Kerk, te hervormen..."

Publieke schuldbekentenis

Deze opmerkelijke publieke schuldbekentenis sprak paus Adrianus VI – via een gezant – uit op de Rijksdag van Neurenberg in 1523. Dit was een directe reactie op de Reformatie onder leiding van ex-monnik en theoloog Maarten Luther.

Ook Adrianus zag zichzelf nadrukkelijk als een hervormer: hij noemde de Katholieke Kerk Gods “misvormde bruid” en wilde die misvormingen aanpakken. De in Utrecht geboren paus, die voorheen bisschop en kardinaal was, probeerde de alom bekende corruptie en seksuele immoraliteit in het Vaticaan met wortel en tak uit te roeien.

Eenvoud, nederigheid en navolging

De latere Adrianus VI werd in 1459 geboren als Adriaan Floriszoon Boeyens, een timmermanszoon. Hij groeide op in een eenvoudig Utrechts gezin. Hij werd sterk beïnvloed door de Moderne Devotie. Deze katholieke stroming, vooral bekend geworden door het invloedrijke boek De navolging van Christus van Thomas a Kempis, benadrukte een leven van eenvoud, nederigheid en vroomheid.

Mentor van Erasmus

Adrianus maakte snel carrière als theoloog en geleerde aan de universiteit van Leuven, waar hij het tot rector schopte. Adrianus was de mentor van Erasmus, en leermeester en vertrouweling van Karel V (de latere keizer van het Heilige Roomse Rijk). Hij werd benoemd tot bisschop, kardinaal en uiteindelijk paus.

Bernardus van Clairvaux

In 1521, toen hij als vicaris-generaal in Spanje woonde en werkte, werd Adrianus tot paus verkozen. Pas ruim zeven maanden later kwam hij, na een vermoeiende reis, in Rome aan.
Daar wilde hij er alles aan doen om corruptie, weelde en immoraliteit in te perken: Rome stond volgens hem wereldwijd in een kwade reuk. “Maar wie zelf onder het vuil zit, ruikt de stank niet meer”, waarschuwde hij de toenmalige kardinalen, met woorden van Bernardus van Clairvaux. Adrianus riep voortdurend op tot soberheid, en morele zuiverheid.

Geruchten over vergiftiging

Zijn kritiek nam niet iedereen hem in dank af. Integendeel. Hij ondervond veel tegenwerking van de Italiaanse curie, die hem als ‘een barbaar uit het Noorden’ bestempelde: een buitenstaander.
Hij stierf op 14 september 1523, op 64-jarige leeftijd, zonder zijn doelen te hebben bereikt en daarom ongetwijfeld zwaar teleurgesteld. Geruchten over vergiftiging omgaven zijn dood, maar harde bewijzen daarvoor ontbreken.

Reformatie: een oordeel van God

Adrianus is tot op heden de enige Nederlander die paus werd, en was de laatste niet-Italiaanse paus tot de verkiezing van Johannes Paulus II in 1978. Bovendien staat hij te boek als een van de zeer weinige pausen die openlijk de misstanden en corruptie in de Katholieke Kerk erkenden. Hij zag de opkomst van de Reformatie als een oordeel van God over allerlei kerkelijke misstanden.
Vooral priesters en pausen verweet hij dat zij – door hun zondige gedrag – bijdroegen aan de crisis. Tegen zijn naaste medewerkers zei hij dat de "ziekte van de Kerk van hoofd tot leden was doorgedrongen".

Franciscus over Adrianus

Evenals ‘Adrianus van Utrecht’ hamerde ook wijlen paus Franciscus vaak op de noodzaak van kerkelijke hervormingen en soberheid.

Franciscus bewonderde de moed van ‘de Nederlandse paus’ om fouten binnen de Katholieke Kerk openlijk te erkennen én aan te pakken.
“Adrianus VI was een hervormer en het was nodig om te hervormen”, verklaarde de eerste Zuid-Amerikaanse paus ooit in een interview.

Een praalgraf in Rome

Sinds 1530 ligt Adrianus VI in een praalgraf in de Romeinse kerk Santa Maria dell’Anima. Proh dolor, quantum refert in quae tempora vel optimi cuiusque virtus incidat, luidt het Latijnse grafschrift op het monument: ‘Helaas, wat maakt het toch veel uit in welke tijden de deugdzaamheid van zelfs de beste mens zich voordoet.’

Erasmus’ verzuchting

Hoewel niet precies bekend is waarom deze tekst is gekozen, is het misschien een subtiele aanklacht tegen degenen die hem tegenwerkten binnen – nota bene – zijn eigen curie? Erasmus verzuchtte: “Als Adrianus VI tien jaar langer had geregeerd, zouden de hervormingen geslaagd zijn.”