Tien levenslessen van ho­lo­causto­ver­le­ver Edith Eger

In mei 1945 wordt Edith meer dood dan levend tussen een stapel lijken gevonden door een van de bevrijders. Ze weegt slechts 32 kilo, haar rug is gebroken, ze heeft buiktyfus, longontsteking, pleuritis en een levensgroot trauma. Ze kwam er bovenop, maar was nooit echt vrij. Jarenlang hield ze haar duistere verleden opgesloten in zichzelf. “Maar”, zegt ze, “vrijheid betekent dat we de moed verzamelen om de gevangenis af te breken, steen voor steen.” In en door Auschwitz leerde Edith Eger vele wijze levenslessen:

1. Niemand kan van jou een slachtoffer maken, dat kun je alleen zelf

Lijden is universeel, maar het slachtofferschap is optioneel. Er is een verschil tussen ‘een slachtoffer worden’ en ‘de slachtofferrol’, die van binnenuit komt. Niemand kan van jou een slachtoffer maken, dat kun je alleen zelf, door ervoor te kiezen om vast te houden aan je slachtofferrol. Het is gemakkelijker om iemand verantwoordelijk te houden voor je pijn in plaats van zelf de verantwoordelijkheid te nemen en een einde aan je slachtofferschap te maken. We kunnen niet ons hele leven lang in iemands schaduw blijven hangen en vervolgens klagen dat we nooit de zon zien.

2. Niemand kan je gedachten van je afpakken

In de trein richting Auschwitz zei Ediths moeder: “We weten niet waar we naartoe gaan, maar onthoud dat niemand dat wat je in je eigen gedachten hebt van je kan afpakken”. In Auschwitz hield Edith dan ook vast aan haar mantra: ‘Als ik vandaag overleef, dan zal ik morgen vrij zijn’. Zo hield ze hoop in de hopeloosheid. Terwijl iedereen continu zei dat ze nooit levend uit het dodenkamp zou komen, ontwikkelde Edith haar innerlijke stem, die een ander verhaal vertelde. 

3. God heeft niet de leiding over gruwelheden

Ediths zus Magda - en velen met haar - kon niet meer geloven in een God die dit liet gebeuren. Maar Edith zag dat het niet God was die de leiding had over de concentratiekampen. Dat hadden de mensen.

4. Er is geen andere jij

In Auschwitz had Edith elke dag iets om voor te vechten. Als ze na de oorlog doodziek beseft dat ze haar vriendje Eric en haar ouders nooit meer zal zien, wil ze niet meer leven. Maar ze ervaart dat God een plan en een plek voor Edith heeft. Om niet alleen zichzelf, maar ook anderen te helpen om geen slachtoffers, maar overlevers te zijn. God heeft voor ons allemaal een plan en een plek. Jij bent uniek, er is geen andere jij. Dus wees jezelf.

5. We rouwen niet om wat er is gebeurd, maar om wat er níét is gebeurd

Na haar dochter wordt ook Ediths kleindochter ballerina: drie generaties ballerina's. Edith kocht het beste van het beste voor haar kleindochter en huilde. Niet omdat haar kleindochter danste, maar omdat het dansen háár was ontnomen. Als we rouwen, is dat niet om wat er is gebeurd, maar om wat er niet is gebeurd.

6. Niet wat eruit komt, maakt ons kapot, maar wat erin blijft zitten

Pas jaren na de oorlog wordt Edith razend. Ze was bang voor dat gevoel, bang om te zien hoe kapot ze was, bang dat ze een monster zou worden. Samen met haar therapeut gaat Edith toch de strijd aan. Geesten uit het verleden die al meer dan dertig jaar het zwijgen waren opgelegd, schreeuwde ze er letterlijk uit. Ze begreep dat gevoelens, hoe krachtig ook, niet dodelijk zijn. Het onderdrukken van gevoelens zorgt er alleen maar voor dat het moeilijker is om ze te laten gaan. Zelfexpressie is het tegenovergestelde van een depressie.

7. Zonder de woede te doorleven, kun je niet vergeven

Er is geen heling of vergeving mogelijk zonder eerst de woede te doorleven. Woede of wraak bevredigen maar kort. Vergeving is een geschenk aan jezelf. Je geeft jezelf permissie om je te bevrijden van de woede en de last van het verleden.

8. Niemand kan jou afwijzen, behalve jijzelf

Edith Eger kampt jarenlang met een schuldgevoel: waarom overleefde zij wel? Bovendien leefde ze met het idee dat zij haar moeder ter dood had veroordeeld. Josef Mengele stelde Edith namelijk de vraag of het haar moeder of zus was. Ze antwoordde ‘moeder’, terwijl het woord ‘zus’ haar moeders leven had kunnen redden, omdat ze dan bij de jongere vrouwen had mogen blijven. Zelfacceptatie is het moeilijkste onderdeel van genezing. Stop met ‘wat als’-vragen. Pas door jezelf te vergeven kun je jezelf bevrijden.

9. De ene pijn is niet erger dan de andere

“Mijn pijn is niet erger dan jouw pijn”, zegt Edith Eger. Ze wil niet dat je haar verhaal leest en denkt dat jouw lijden minder belangrijk is. Ze wil dat je haar verhaal leest en denkt: als zij het kan, kan ik het ook.

10. Je hebt altijd een keuze

Besteed je je aandacht aan wat je hebt verloren of aan wat je nog hebt? Je kunt verbitterd raken door je verdriet en angst. Vijandig. Verlamd. Het boek De zin van het bestaan van Viktor Frankl was een eyeopener voor Edith. Frankl schrijft: ‘Alles kan van iemand worden afgenomen, behalve één ding, de laatste van de menselijke vrijheden, en dat is dat iemand in alle gegeven omstandigheden kan kiezen welke houding hij aanneemt'. Elke moment is een keuze. Edith: “Mijn lieve schat, je kunt ervoor kiezen om vrij te zijn.”

Bonus: Als je in je eentje niet gelukkig bent, dan word je met niemand gelukkig

Edith: "Mijn dierbaren maakten zich zorgen om mij tijdens de lockdown, zowel om mijn lichamelijke als mijn geestelijke gezondheid. Ook waren ze bang dat de angst en het isolement misschien mijn PTSS-symptomen zou versterken. Maar ik heb gemerkt dat ik niet meer zo snel in paniek raak als voorheen. Veel mensen hebben tijdens corona niet eerder zoveel tijd al­leen, in hun eigen gezelschap, doorgebracht. Hoewel het isole­ment moeilijk is geweest, zelfs verschrikkelijk zwaar, was het ook een kans om onszelf beter te leren kennen, om onszelf meer te accepteren en van onszelf te houden. Van welk deel van je eigen gezelschap geniet je het meest? Op welke manieren kun je altijd op jezelf vertrouwen? Hoe uit je je liefde en dankbaarheid voor je meest dierbare metgezel: jezelf?"

• Hanneke dook onder op twaalf verschillende adressen

  Hanneke dook onder op twaalf verschillende adressen

Foto: Jordan Engle